Kirish

Biz global akademik o’lchovga ega matnlarni chop etishni yakunlab, endilikda e’tiborimizni bevosita mintaqamizga, eng avvalo O‘zbekistonga bag‘ishlangan tadqiqotlarga qaratamiz. Shu munosabat bilan, biz boshlayotgan yangi nashrlar turkumi Peter Finkenining "Variations on Uzbek Identity: Strategic Choices, Cognitive Schemas and Political Constraints in Identification Processes" nomli kitobining tarjimasi bilan ochiladi.

Ushbu birinchi matn — kitobning birinchi bobi tarjimasi bo‘lib, o‘zbeklar kim, ular qanday shakllandi degan savollarga tarixiy javob izlovchi keng qamrovli ekskurs hisoblanadi. Bu matnni qadimgi davrlardan boshlab to mustaqillik davrigacha bo‘lgan o‘zbeklarning shakllanishi va tarixiy yo‘li haqida qisqacha umumiy sharh deb atash mumkin.

Mazkur bobni e’lon qilishdan maqsad — o‘zbek o’zligi va milliy davlatchiligi shakllanishining turli bosqichlarini kelgusida alohida va chuqur tahlil qilish uchun avval umumiy katta tarixiy suratni ko’rsatishdir. Shu bois bu matn keyinchalik chop etiladigan matnlarga tarixiy o’lchov va katta perspektiva beradi.

Tarjimonlar: Behzod Alimov va Javohir Nematov
Asl manba: Finke, Peter (2014). Variations on Uzbek Identity: Strategic Choices, Cognitive Schemas and Political Constraints in Identification Processes. New York: Berghahn Books. 1-bob: Historical Sketch: From Nomadic Conquerors to Postsocialist Farmers.

Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchilar va o‘troq aholi

Arxiv manbalariga kirishning cheklanganligi ayniqsa achinarli, chunki ko‘plab dala tadqiqot joylari (va Markaziy Osiyoning boshqa hududlari) haqidagi tarixiy ma’lumotlar aslida juda kam. Umumiy qonuniyatlar qadimiy mahalliy yozma madaniyatga asoslangan holda nisbatan yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa-da, mintaqaviy farqlar va o‘ziga xosliklar hamon to‘liq va ishonchli tarzda tadqiq qilinmagan. Shubhasiz, ushbu tadqiqotimiz doirasida Markaziy Osiyodek xilma-xil mintaqadagi kattaroq tendensiyalar va o‘zgarishlar amalda qanday natija berganini ko‘rish uchun mazkur jihatlarni chuqurroq tushunish maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Ushbu bob Markaziy Osiyo tarixining asosiy yo‘nalishlari va namoyon bo‘lish shakllarini yoritishga harakat qiladi, chunki bular mintaqaning hozirgi etnik qiyofasini tushunish uchun juda muhimdir. O‘zbeklar tarixining katta qismi butun boshli Markaziy Osiyo mintaqasidagi umumiy vaziyat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgani uchun, men avval kengroq nuqtai nazardan ushbu mintaqa aholisining rivojlanishini butun qirralari bilan tasvirlashga harakat qilaman. So‘ngra esa asta-sekin bugungi kunda mustaqil davlat sifatida nom olgan hududlardagi o‘zgarishlarga e’tiborni qarataman. Bunda asosiy e’tibor, ayniqsa ilk davrlar uchun, aholi ko‘chishlari va ular keltirib chiqargan etnik o‘zgarishlarga qaratiladi. Bularning ko‘pi haqida hali ham aniq ma’lumotlar deyarli yo‘q, chunki aksar hududlardagi o‘ziga xos shart-sharoitlar taajjublanarli darajada kam o‘rganilgan. Bu mintaqaviy o‘ziga xosliklarning aksariyati 2-5-boblarda yana ko‘rib chiqiladi, ammo bu baribir Markaziy Osiyo tarixini tavsiflovchi ulkan xilma-xillikni to‘liq aks ettira olmaydi.

Mazkur tarixning asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, Markaziy Osiyo ko‘pincha keng ko‘lamli migratsion harakatlarning ham manzili, ham o‘tish yo‘li bo‘lgan. Bu esa aholi va tillarning murakkab qorishuviga olib kelgan. Shu sababli, mintaqadagi zamonaviy inson guruhlaridan birortasini uzoq o‘tmishga yoki ma’lum bir kelib chiqish joyiga bog‘lab bo‘lmaydi. Ilk qarashda nisbatan o‘ziga xos bo‘lib ko‘rinadigan tashqi xususiyatlar etnik yoki til guruhlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lmasligi mumkin.

Ko‘pincha til ma’lum bir diniy e’tiqod yoki iqtisodiy tizim bilan bog‘liq bo‘lib, shunga muvofiq ravishda o‘zgarib borgan. Masalan, odamlar musulmon bo‘lganda yoki o‘troq dehqonchilikni o‘zlashtirganda shu kabi holatlar kuzatilgan (Golden 1992: 39ff.). O‘zbeklar etnogenezi bu jihatdan namunaviy misol hisoblanadi, chunki u butun Markaziy Osiyodan kelgan, bir-birini siqib chiqargan, o‘ziga singdirgan, ustma-ust o‘rnashgan va bir-biriga moslashgan xalqlarning doimiy ravishda aralashib borishi natijasida yuzaga kelgan. Boshqa hech bir hodisa avvalroq mintaqaning o‘ziga xos xususiyati sifatida ta’kidlab o‘tilgan ko‘chmanchilar va o‘troq xalqlarning o‘zaro ta’sirini bunchalik aniq aks ettirmaydi. Shuningdek, u yuqorida qayd etilgan yana bir muhim tarixiy tendensiyani, ya’ni avval eroniy bo‘lgan aholining davom etayotgan turkiylashuv jarayonini ham yaqqol ifodalaydi.

Markaziy Osiyoning aynan nimadan iborat ekanligi borasida umumiy kelishuv yo‘q, chunki uning chegaralari vaqt o‘tishi bilan xalqlarning ko‘chishi va aralashuvi natijasida o‘zgarib borgan (Sinor 1990). Keng ma’noda, Markaziy Osiyo g‘arbda Kaspiy dengizi va Volga daryosi oralig‘idagi hududlarni (shu bois u Yevropa bilan chegaradosh), shimolda Sibirni, sharqda Xitoyni va janubda Eron hamda Hindiston yarimorolini o‘z ichiga oladi. Ko‘p hollarda uning chegaralari asta-sekin o‘zgaradi va landshaftdagi sezilarli farqlanishlar bilan emas, balki namlik darajasining ortib borishi bilan belgilanadi. Faqat janubda Elburs va Kopetdog‘dan boshlanib, Pomirni kesib o‘tib, Qoraqurum va Himolayda tugaydigan tog‘ tizmalari tufayli chegaralarni aniqroq belgilash mumkin. Bu tog‘lar boshdan-oyoq o‘tib bo‘lmaydigan to‘siqlar hosil qilmaydi va ayniqsa janubi-g‘arbda nisbatan past bo‘lib, ularni osongina kesib o‘tish mumkin.

Geografiya bu borada muhim bo‘lsa-da, ammo hal qiluvchi rol o‘ynamagan. Yuqorida bayon etilgan umumiy mavzular turli sharoitlarda turlicha namoyon bo‘lgan. Jumladan, ekologik omillar odamlarning imkoniyatlarini shakllantirishda o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ular faqat qaror qabul qilish doirasini belgilagan. Shu sababli, keng Markaziy Osiyo mintaqasidagi mahalliy farqlar va o‘xshashliklarni faqat tegishli ekologik shart-sharoitlar bilan izohlab bo‘lmaydi. Shunday bo‘lsa-da, ular hisobga olinishi zarur bo‘lgan muhim tayanch nuqtasini tashkil etadi.

Markaziy Osiyo mintaqasi bir qator o‘ziga xos geografik xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Bularning birinchisi va ehtimol eng muhimi uning dengizdan uzoqligidir. Atrofdagi tog‘ tizmalaridan boshlanadigan daryolarning aksariyati yo tekisliklarga yetib kelgach tez orada yo‘qoladi, yoki oz sondagi, asosan sho‘r ko‘llardan biriga quyiladi. Mintaqaning quruqlikka qamalganligi sezilarli ekologik oqibatlarga olib kelgan bo‘lsa-da, uzoq muddatda buning eng katta ta’siri XVI asrdan boshlab dunyoni tubdan o‘zgartirgan dengiz rivojlanishidan ajralib qolish bo‘ldi.

Mintaqaning relyefida uch turdagi landshaft ustunlik qiladi: cho‘llar, ayniqsa janubi-g‘arb va janubi-sharqda (hozirgi Turkmaniston va g‘arbiy O‘zbekiston, shuningdek Tarim havzasi), shimolroqda joylashgan dasht mintaqasi (Qozog‘iston va Mo‘g‘ulistonning katta qismi), hamda Oltoy, Tyan-Shan, Pomir va Kunlun kabi tog‘ tizmalari (Tojikiston, Qirg‘iziston va Tibetning asosiy qismini qamrab oladi). Ular orasida O‘rta Osiyoning mashhur va aholisining aksariyati istiqomat qiladigan vohalari joylashgan. G‘arbdagi yirik daryolar Amudaryo va Sirdaryo hamda ularning irmoqlari bo‘lib, ular bir necha ming yillar davomida mazkur hududlarda intensiv sug‘orish uchun suv manbai bo‘lib kelgan. Sharqda esa eng yirik daryolar Tyan-Shanning shimolidagi Ili va janubidagi Tarim daryolaridir. Biroq bu mintaqada sug‘orish uchun tog‘ etaklari bo‘ylab joylashgan kichik vohalarga suv olib boruvchi tog‘ daralari muhimroq ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jaligining ilk davrlarida, ehtimol, kichikroq daryolar va deltalar muhimroq bo‘lgan, chunki ular sug‘orish va kanallar qurishning uncha murakkab bo‘lmagan usullarini talab qilgan (Fray 1996: 15-18). Masalan, Farg‘ona vodiysida shunday bo‘lgan (4-bobga qarang). Sharqda esa Mo‘g‘uliston va Tibet hududlarida bir qator yirik daryolar mavjud bo‘lib, ularning ba’zilari Sibir, Xitoy yoki Hindiston yarimoroliga quyiladi.

Markaziy Osiyo iqlimi keskin kontinental sharoitlar bilan tavsiflanadi. Bu hududda, ayniqsa janubiy mintaqalarda o‘ta qaqroq cho‘llar, shimolda va tog‘li joylarda esa sovuq harorat kuzatiladi. Ko‘pchilik tuproqlar oz unumdor bo‘lib, unda faqat siyrak buta va o‘tlar o‘sadi. Mavsumiy farqlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bahor va kuz odatda qisqa bo‘lib, asosan yoz va qish oralig‘idagi o‘tish davri vazifasini bajaradi. Kun davomida harorat ko‘pincha 30°C dan ortiq o‘zgaradi. Qishlar sovuq, yozlar esa ba’zi joylarda o‘ta issiq va quruq bo‘lishi mumkin. Yog‘ingarchilik shimoldan janubga qarab kamayib boradi, janubda esa yuqori harorat tufayli bug‘lanishning ortishi qaqroqlikni yanada kuchaytiradi. Yillik o‘rtacha yog‘ingarchilik miqdori shimolda 300-500 mm, janubda esa 100-300 mm yoki undan kam bo‘ladi. Markaziy Osiyoning sharqiy qismida baland tog‘lar sababli harorat odatda pastroq bo‘ladi. Shu bois, g‘arbiy hududlarda suv, sharqda esa qisqa vegetatsiya davri (yoki uzoq davom etadigan sovuq) o‘simliklar uchun hal qiluvchi omillar hisoblanadi (Krader 1955; Taaffe 1994). Buxoro yoki Farg‘ona vodiysi kabi janubiy vohalarda qish nisbatan iliq o‘tsa-da, harorat ba’zan minus 20°C dan ham pastga tushishi mumkin. Qor muntazam yog‘adi, ammo kamdan-kam hollarda uzoq muddat yerda qoladi.

Markaziy Osiyodagi bu atrof-muhit sharoitlari iqtisodiy hayotga chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Tarixining aksariyat qismida, mintaqa ikki turdagi ishlab chiqarish tizimi bilan tavsiflanadi: ko‘chmanchi chorvachilik va sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik (Krader 1963; Bekon 1980; Xazanov 1992; Taaffe 1994; Golden 2011). Bu tizimlar Yaqin Sharq va Afrikaning turli hududlari kabi boshqa mintaqalarda ham birgalikda mavjud bo‘lsa-da, ammo hech qayerda bu qarama-qarshilik Markaziy Osiyodagichalik ahamiyatli bo‘lmagan va ko‘chmanchilar qo‘shni o‘troq aholiga nisbatan bunday ustunlikka ega bo‘lmagan. Bu o‘zaro ta’sir vaqt o‘tishi bilan etnik tarkibning o‘zgarishiga ham asosiy turtki bo‘ldi. Biroq bu munosabat tengsizlikka asoslangan edi. Yigirmanchi asrda zamonaviy texnologiya va o‘g‘itlar kirib kelguncha, ekin maydonlari Markaziy Osiyoning faqat kichik bir qismini tashkil etardi. Shunga qaramay, vohalardan iborat mintaqada aholi zichligi yuqori edi va garchi chorvadorlar yer maydonining to‘qson foizi yoki undan ko‘prog‘ini egallagan bo‘lsa-da, o‘troq aholining umumiy soni doimo chorvadorlarnikidan ko‘p bo‘lgan. Garchi ko‘chmanchilar o‘troq hududlarni bosib olgan va bo‘ysundirgan bo‘lsa-da, madaniy jihatdan vohalar aholisi doimo ustunlik qilgan (Xazanov 1992; Manz 1994; Subtelniy 1994). Ammo munosabatlar har doim ham dushmanlik ruhida bo‘lmagan. O‘troq markazlar savdo yo‘llaridagi asosiy to‘xtash joylari sifatida xizmat qilgani sababli, ko‘chmanchilar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan (Krader 1963). Manbalarda urushlar va istilolar asosan o‘troq davlatlar bilan tartibga solingan ayirboshlash munosabatlarining vaqti-vaqti bilan buzilishiga ko‘chmanchilarning javobi sifatida izohlangan (Barfild 1989). Alohida ko‘chmanchilar esa doimo o‘troq aholi bilan bevosita tijoratdan ko‘ra, qabila sardorlari tomonidan qayta taqsimlash yo‘li bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga osonroq ega bo‘lishgan (Togan 1999).

Madaniy va siyosiy jihatdan, Markaziy Osiyo ko‘pincha qo‘shni hududlardagi davlatchilik tarixining uzoq an’analariga qarama-qarshi o‘laroq, salbiy ma’noda tasvirlanadi. Markaziy Osiyodagi davlatlar nisbatan kechroq, odatda bosqinchilik natijasida vujudga kelgan. Ko‘p hollarda, ularni o‘troq hududlarni zabt etgan ko‘chmanchilar barpo etgan va ularning ortidan ko‘pincha quyida muhokama qilinadigan davlatsiz davrlar kelgan. Markaziy osiyoliklarning keng dunyo bilan aloqalari ham xuddi shunday murakkab edi. Bir tomondan, mintaqa hududlararo harakatni to‘xtatuvchi qaqroq yer sifatida qaralishi mumkin bo‘lsa, boshqa tomondan u bog‘lovchi halqa vazifasini o‘tardi. Bu borada eng mashhuri Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropani bog‘lagan Buyuk Ipak yo‘li deb atalgan karvon yo‘llari tarmog‘i edi (Hambly 1966; Soucek 2000). Shu bois, ko‘plab bosqinchiliklar va siyosiy hukmronlik da’volarining asosiy maqsadi karvon yo‘llari va savdo markazlarini nazorat qilish edi (Togan 1999). Yevrosiyoning markazida joylashgan Markaziy Osiyo nafaqat o‘tish yo‘li, balki g‘oyalar to‘qnashadigan joy ham edi. Qo‘shni mintaqalarning madaniy ta’siri diniy sohada ayniqsa yaqqol ko‘rinardi. Dunyodagi ko‘plab dinlar — xristianlik, buddaviylik, islom va zardushtiylik, shuningdek, boshqa ko‘plab e’tiqodlar ma’lum davrlarda Markaziy Osiyo tarixida muhim rol o‘ynagan (Sinor 1969; Heissig va Klimkeit 1987).

Aniq sanalarni keltirish mushkul bo‘lsa-da, mintaqaga aholi juda erta bosqichda kelib o‘rnashgan bo‘lib, qishloq xo‘jaligi uzoq tarixga ega ekanligi ma’lum. Janubi-g‘arbiy hududlarda, hozirgi Turkmaniston yerlarida, dehqonchilik miloddan avvalgi oltinchi ming yillikka borib taqalishi, bu esa Mesopotamiya va Eron tekisligi bilan mustahkam aloqalar mavjud bo‘lganidan darak berishi mumkin (Harris va Gosden 1996). Qishloq xo‘jaligi asta-sekin shimolga qarab kengayib bordi va miloddan avvalgi birinchi ming yillikning boshlariga kelib mintaqaning barcha yirik vohalarida aholi dehqonchilik bilan shug‘ullana boshladi (Xazanov 1992). Bu davrda garchi aholining etnik va lingvistik mansubligi noma’lum bo‘lsa-da, dastlabki shaharlar paydo bo‘ldi (Frye 1996: 32 va keyingi sahifalar). Shimolroqdagi vaziyat esa unchalik aniq emas. Hozirgi Qozog‘iston va Mo‘g‘uliston dashtlari, shubhasiz, chorvachilikning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan bo‘lib, bu amaliyot miloddan avvalgi to‘rtinchi va uchinchi ming yilliklarda qishloq xo‘jaligidan chetda qolgan hududlarda, ehtimol, ixtisoslashuv va mahalliy moslashuv sifatida paydo bo‘lgan (Xazanov 1984, 1990; Masanov 2003; Anthony 2007). Biroq, faqat miloddan avvalgi 1000-yillarga kelib dashtlarda otlardan foydalanishga asoslangan keng ko‘lamli ko‘chmanchi chorvachilik shakllandi.

Miloddan avvalgi VIII asrga kelib, kimmeriyaliklar va so‘ngra skiflarning kirib kelishi natijasida, O‘rta Osiyoning g‘arbiy qismida eroniy tillar ustunlik qila boshladi. Skiflar, jumladan ularning qarindoshlari bo‘lgan saklar va massagetlar, ko‘p asrlar davomida dasht mintaqasida hukmronlik qildi. Ularning ta’siri sharqda Mo‘g‘ulistongacha, g‘arbda esa Qora dengiz shimolidagi dasht mintaqasigacha yetib borgan. Bu hududlardan janubda, Xorazm va Tarim havzasi oralig‘idagi vohalardan iborat mintaqada, shu jumladan hozirgi O‘zbekistonning butun hududida boshqa eroniy xalqlar o‘rnashgandi. Ulardan so‘g‘diylar Movarounnahr (shu sababli So‘g‘diyona deb ham atalgan) vohalaridagi shahar va qishloqlarda, shuningdek Farg‘ona vodiysi va Tarim havzasining g‘arbiy qismlarida yashardilar. Baqtriyaliklar esa janubroqda, hozirgi Afg‘onistonning shimoli hamda O‘zbekiston va Tojikistonning janubida joylashdilar. G‘arbda xorazmliklar hozir ham o‘z nomlari bilan ataladigan mintaqani egalladi. Xuddi shunday, Tarim havzasining janubiy qismidagi ba’zi yirik vohalarda xo‘tanliklar o‘rnashdi. Goldenning ta’kidlashicha, bu guruhlarning barchasi bir-biriga yaqin tillarda so‘zlashgan va ehtimol, shimoliy skiflar va saklar bilan ham muloqot qila olgan (1992: 46f). Ko‘p asrlar davomida, ayniqsa so‘g‘dlar, Ipak yo‘li bo‘ylab qit’alararo savdoda asosiy o‘rinni saqlab qolishga erishdilar (La Vaissière 2005). Ular hech qachon imperiyalar yoki yirik hududiy davlatlarni tashkil etmadi, aksincha, alohida, mustaqil shahar yoki voha davlatlari sifatida mavjud bo‘ldi. Bu davrda san’at gullab-yashnadi va eng kamida elita orasida buddizm, nestorianlik va moniylik ta’sir kuchiga ega bo‘ldi. Biroq, aholining aksariyati zardushtiylikning Markaziy Osiyodagi ko‘rinishi bo‘lgan mahalliy dinga sodiq qoldi (Frye 1996: 153ff.).

Bu lingvistik vaziyat asrlar davomida nisbatan barqaror bo‘lib qoldi. G‘arbiy dashtlarda skiflar hukmronligi miloddan avvalgi V-IV asrlarda sarmatlar, keyinchalik esa alanlarning yuksalishi bilan susaydi. O‘zlaridan oldingi boshqa birlashmalar singari, bular ham ehtimol ko‘p millatli ittifoqlar bo‘lib, ulardagi elita eroniy tilda so‘zlashar edi. Miloddan avvalgi oltinchi asr davomida Movarounnahr va unga qo‘shni hududlar ahamoniylar ta’siri ostiga tushdi va to‘rtinchi asrda Aleksandr Makedonskiy tomonidan zabt etildi (Frye 1996: 77ff.). Bu Yunon-Baqtriya podsholiklari deb ataladigan davrni boshlab berdi, ammo ular hali ham asosan eroniy xususiyatga ega edi (Golden 1992: 48ff.). Ularning miloddan avvalgi 250-yildan boshlab Parfiya (yana bir Eron sulolasi) hukmronligi ostida bo‘lgan Xorazmga ta’siri kamroq sezilardi. Yunon podsholiklari miloddan avvalgi 130-yillar atrofida ko‘chmanchilarning yangi bosqinlaridan so‘ng asta-sekin parchalanib ketdi (Bernard 1994; Frye 1996: 99ff.).

O‘zbeklarning kelajakdagi rivojlanishi uchun hozirgi Mo‘g‘uliston sharqiy dashtlaridagi vaziyat muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Eroniy guruhlar miloddan avvalgi III asrdan boshlab hunlar hukmronlik qilgan dunyoning bu qismiga hech qachon sezilarli ta’sir ko‘rsata olmagan. Hunlarning til mansubligi hamon aniqlanmagan, shuningdek, ularning keyinchalik Sharqiy va Markaziy Yevropada paydo bo‘lgan xunlar bilan bog‘liqligi ham savol ostida. O‘z qudratining cho‘qqisida hunlar butun Mo‘g‘uliston, Janubiy Sibir va Jungariya ustidan hukmronlik qilishgan (Barfild 1989; Golden 1992: 60 va keyingi betlar). Xitoyning harbiy bosimi hamda bosqinchilik va savdodan keladigan daromadlarning kamayishi bu konfederatsiyaning parchalanishiga va ayrim guruhlarning g‘arbga ko‘chishiga sabab bo‘ldi. Hunlarning qoldiqlari milodiy II-V asrlarda Shimoliy Xitoyda bir qator qisqa muddatli sulolalarni o‘rnatdilar. O‘sha paytga kelib, ularning ko‘pchiligi ocharchilik va raqib guruhlar tomonidan yanada g‘arbga surib chiqarilgan bo‘lib, yo‘l davomida fors, german va slavyan tillarida so‘zlashuvchi xalqlarni saflariga qo‘shib olishgan (Golden 1992: 86 va keyingi betlar).

Keyingi asrlar mobaynida hunlarning o‘rnini bir qator ko‘chmanchi qabilalar ittifoqlari egalladi. Ularning til jihatidan kelib chiqishi noaniq, biroq aksar hollarda olimlar ularni turkiy yoki mo‘g‘ul xalqlari deb hisoblashadi (Golden 1992: 69-betdan keyingi). Milodiy ikkinchi asrda bo‘shliqni Syanbilar to‘ldirdi; ulardan keyin VI asrgacha Shimoliy Xitoyning bir qismini boshqargan Tabg‘achlar kabi boshqa qabilalar ittifoqlari paydo bo‘ldi. Vujudga kelgan eng muhim guruh jujanlar (juan-juan deb ham ataladi) edi. Bu qabilalar ittifoqining o‘zini qanday atashi ham, Yevropa avarlari bilan aloqasi ham aniq emas. Jujanlar V asr boshlarida dashtlarda taxminan sobiq Hun davlati hududini qamrab olgan holda hukmronlikka erishdilar. Ularning Tabg‘achlar kabi boshqa ko‘chmanchi guruhlar bilan munosabatlari dashtda ko‘plab ko‘chishlar va qayta guruhlanishlarga sabab bo‘lgan tez-tez urushlar bilan tavsiflanardi (Golden 1992: 76-betdan keyingi).

Sharqiy dashtlardagi bu voqealar Markaziy Osiyoning boshqa hududlariga ham keng ko‘lamli ta’sir ko‘rsatdi. Toxarlar Tarim havzasida bir necha asrlardan beri o‘troqlashgan edi. Ular g‘arbiy (yoki sentum) hind-yevropa tilida so‘zlashgan bo‘lib, bu til g‘arbdagi eroniy guruhlarning tillaridan farq qilardi. Miloddan avvalgi II asrda toxarlar hunlar hujumiga uchrab, yunonlardan Baqtriyani zabt etish uchun g‘arbga siljidi. Bu yerda ular saklar va alanlar kabi avvalgi eroniy ittifoqlarning qoldiqlarini o‘zlariga qo‘shib oldilar. Bu guruhlarning ko‘pchiligi hozirgi Eron yoki Rossiyaga tegishli hududlarga ko‘chib o‘tgandi. Baqtriyada yuechjilar (Xitoy manbalarida toxarlar shunday atalgan) miloddan avvalgi birinchi asrda Kushon imperiyasiga asos soldi (Golden 1992: 50 va keyingi; Frye 1996: 121 va keyingi). Kushonlar, shuningdek, shimoliy Hindiston, Afg‘oniston, Movarounnahrning bir qismi va Farg‘ona vodiysini ham o‘z tasarrufiga oldi. Ular hind-yevropa ko‘chmanchilari hukmronlik qilgan so‘nggi va ehtimol eng muvaffaqiyatli davlat edi (garchi ularning ko‘pchiligi o‘sha paytga kelib o‘troqlashgan bo‘lsa ham).

Xuddi shu davrda buddizm O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida mustahkam o‘rnashib, sharqqa — Xitoyga qadar yoyildi. Milodiy uchinchi asr o‘rtalarida Kushon imperiyasi hukmronligiga Sosoniylar tomonidan barham berildi (Golden 1992: 55 va keyingi; Frye 1996: 133 va keyingi; Dani va Litvinskiy 1999). Kushonlarning tili o‘zlarining toxar ildizlaridan farqli o‘laroq eroniy bo‘lib, qadimgi baqtriya tilining davomchisi edi. Ba’zi olimlar bu tilni zardushtiylikning muqaddas kitobi Avesto tili bilan bir xil deb hisoblashadi (Harmatta 1994). Kushonlardan so‘ng mintaqaga sharqiy dashtlardagi voqealar tufayli ko‘chib kelgan eftaliylar yoki “oq xunlar” o‘rnashdi. Milodiy 350-yillarga kelib, eftaliylar So‘g‘diyona chegaralarida paydo bo‘lib, beshinchi asr davomida bu hududning hukmdorlariga aylandilar. Eftaliylar davlati 557-yilda turklar va sosoniylarning birgalikdagi hujumlari oqibatida quladi, garchi kichik sulolalar saqlanib qolgan bo‘lsa-da. Aholining ko‘pchiligi va tez orada eftaliy zodagonlari ham sharqiy Eron baqtriya tillarida so‘zlashar edilar (Golden 1992: 79 va keyingi; Frye 1996: 169 va keyingi).

Turklar kelishi

Ko‘chmanchi va o‘troq xalqlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar mintaqa tarixini shakllantirishda davom etardi. Milodiy 6-asrga kelib, sahnaga yangi bir kuch chiqdi — u Markaziy Osiyoning etnik va til tarkibini tubdan o‘zgartirib yuborishi kerak edi. Oldingi guruhlar singari, turklar kelib chiqishi ham aniq emas. Goldenning yozishicha, ular dastlab Transbaykal kabi o‘rmon-dasht hududlarida yoki undan g‘arbdagi Altay mintaqasida joylashgan bo‘lishi mumkin. Turk tillarida so‘zlashuvchi guruhlar o‘rtasidagi til birligi miloddan avvalgi birinchi ming yillikda tugagan, va shundan keyin ular turli yo‘nalishlarga tarqalgan (Golden 1992: 123 va undan keyin). Ehtimol, allaqachon miloddan avvalgi 5-asrdayoq ba’zi turklar Mo‘g‘uliston va unga tutash hududlarga ko‘chib o‘tib, u yerda Xun (Xiongnu) konfederatsiyasiga qo‘shilgan bo‘lishlari mumkin. Shunday bo‘lgach, ular, ehtimol, Markaziy Osiyoning g‘arbiy qismiga uyushtirilgan yurishlarda ham qatnashgan, bu yurishlar natijasida eroniy ko‘chmanchilar asta-sekin siqib chiqarilgan va boshqa xalqlarga singib ketgan. Goldenning ta’kidlashicha, turklar chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘chmanchilarga aynan Mo‘g‘ulistonga kelganlaridan keyin aylangan, bu esa o‘z navbatida u yerda dasht hududlariga xos bo‘lgan maxsus madaniy hayot tarzini qabul qilishni ham o‘z ichiga olgan (1992: 40 va undan keyin).

Biroq “türk” atamasining birinchi marta tilga olinishi faqat milodiy 6-asrga taalluqli bo‘lib, u markaziy Mo‘g‘uliston va janubiy Sibirda topilgan Kök yoki Orxon turk run yozuvlarida uchraydi. Bu yozuvlar nafaqat turkiy tillarning eng qadimiy yozma namunasi, balki butun Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchi xalqlarning ilk yozma til yodgorligi sifatida ham e’tiborlidir. “Türk” so‘zining dastlab qaysi ma’noda qo‘llanilgani — etnik guruhni yoki qabilani anglatganmi — aniq emas. Goldenning fikricha, bu atama faqat birinchi Qohonlik (Qaghanate) tuzilgan davrda paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin va uning keng tarqalishi islom davri mualliflarining bu so‘zni barcha turkiy tillarda so‘zlashuvchi ko‘chmanchilarga nisbatan umumlashtiruvchi tarzda ishlatganiga bog‘liq (1992: 115 va undan keyin). Birinchi Turk Qoqonligi 552-yilda Joujanlarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon bilan boshlangan va ayrim uzilishlar bilan 744-yilgacha davom etgan. Bu davlat tarixda birinchi marta Markaziy Osiyoning sharqiy va g‘arbiy qismlarini birlashtira olgan edi. Oldingi ko‘chmanchi davlatlar singari, u ham Xitoyga hujumlarni to‘xtatish evaziga xiroj to‘latishga va foydali savdo shartlariga erishishga muvaffaq bo‘lgan. Xoqonlik aksar vaqtida ikkiga bo‘lingan: hukmron sharqiy qism va unga bo‘ysunuvchi g‘arbiy qanot, bu g‘arbiy qism Altay tog‘laridan Orol va Kaspiy dengizlarigacha cho‘zilgan. Shu tariqa, tarixda ilk marta bu mintaqa turklar hukmronligi ostiga o‘tdi — bu esa hududni bugungi kungacha madaniy va siyosiy jihatdan shakllantirib kelayotgan jarayonni boshlab bergan edi.

Sharqning g‘arb ustidan nazoratini ko‘zda tutgan bu ikki qanotli tuzilma hali Xunlar davridayoq ibtidoiy shaklda mavjud bo‘lgan va keyinchalik ham turkiy hamda mo‘g‘uliy davlatlarga xos tuzilma bo‘lib qoladi. Ideal holatda, g‘arb tomonni katta hukmdorning ukasi boshqargan, ammo bunday tartib ko‘pincha vorislik uchun urushlarga olib kelgan. Natijada 6-asr oxiriga kelib g‘arbda mustaqil Xoqonlik (G‘arbiy Qaghanat) tashkil topgan. Xitoyning Tan sulolasi bu bo‘linishdan foydalanib, 7-asr boshlarida sharqiy turklarni o‘ziga bo‘ysundirib olgan (Golden 1992: 127 va undan keyin; Soucek 2000: 51 va keyingi sahifalar). Bir necha o‘n yillardan so‘ng, g‘arbdagi bo‘lim ham Xitoy nazorati ostiga o‘tgan va taxminan ellik yil davomida Xitoy butun Markaziy Osiyo ustidan o‘z hukmronligini da’vo qilgan. Biroq 670–680-yillardagi qo‘zg‘olonlar natijasida 8-asr boshlarida Turk Qoqonligi yana tiklangan — aynan shu davrda Orxon yozuvlari yaratilgan. Ko‘p o‘tmay, ichki kurashlar yana avj olgan va 742-yilda Xoqonlik boshqa turkiy guruhlar — Basmil, Uyg‘ur va Qarluq ittifoqi tomonidan ag‘darilgan. Keyingi tarixda o‘zbeklar shakllanishi uchun ayniqsa G‘arbiy Qoqonlik taqdiri muhim bo‘lib chiqadi. U sharqiy qanotdan biroz ko‘proq umr ko‘rgan, bu davrda u Turg‘ashlar boshqaruvi ostida bo‘lgan. Qoqonlik butunlay parchalangach, turklar o‘zlarining mahalliy vohalarda joylashgan mayda davlatlarini tuzgan, ammo ko‘p o‘tmay ular bu hududlardagi eroniy aholiga singib ketganlar.

Golden yozishicha, Qoqonlik aholisi ko‘chmanchilar, o‘troqlar va “o‘rmon odamlari”dan iborat bo‘lgan. Bu ko‘chmanchilarning ba’zilari keyinchalik O‘g‘uzlar, Qirg‘izlar, Qitonlar, Tatarlar yoki Uyg‘urlar imperiyalarida ishtirok etgan (garchi bu nomlar bilan ataluvchi keyingi guruhlar bilan bog‘liqligi aniq bo‘lmasa-da). G‘arbroqda esa eroniy ko‘chmanchilar turklar tomonidan o‘zlashtirilib, ularning ichiga singib ketgan. O‘sha davrdagi o‘troq xalqlar — So‘g‘diylar, Baqtriyaliklar va Xorazmliklar — ko‘pincha turklar hukmronligiga bo‘ysunuvchi vassallar sifatida yashagan (Frye 1996). Shu tariqa, hozirgi Qozog‘istonning shimoliy dashtlari asta-sekin to‘liqroq turkchalashtirilgan, ba’zi ko‘chmanchilar esa Transoxaniya (Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i) hamda Farg‘ona vodiysining serhosil hududlariga joylashganlar (Bosworth va Bolshakov 1997). Xuddi undan oldingi Xun va Joujan davlatlari singari, Turk Qoqonligi ham Markaziy Osiyo tarixiga chuqur ta’sir o‘tkazgan va undan keyingi davlatlar uchun namuna bo‘lgan. Uning iqtisodi chorvachilikka asoslangan ko‘chmanchilikka tayangan, lekin sharoit qulay bo‘lgan joylarda cheklangan dehqonchilik ham mavjud bo‘lgan. Savdo gullab-yashnagan, chunki “Turk tinchligi” (Pax Turcica) tovarlar erkin harakatlanishiga imkon bergan. Ipak yo‘li orqali tushadigan daromadlar katta ahamiyatga ega bo‘lgan, bu esa Yevropa va Xitoy o‘rtasida Yevroosiyoni nafaqat savdo, balki madaniy ko‘prikka aylantirgan. Din borasida esa, tengriga sig‘inish — ya’ni oliy osmon ma’budasiga e’tiqod — ehtimol xunlardan o‘zlashtirilgan. Shamanizm, tog‘ va daraxtlarga sig‘inish, ajdodlarga sig‘inish kabi e’tiqodlar ham mavjud bo‘lgan (Roux 1984). Xoqonlik davrida esa, So‘g‘diylar orqali kirib kelgan Buddizm, Nestorianlik va Manixeylik kabi dinlar ham ma’lum darajada tarafdor topgan (Golden 1992: 142 va undan keyin).

Sharqiy dashtlardagi turklar hukmronligi bir necha asr davom etdi. 744-yilda hokimiyat tepasiga kelgan uyg‘urlar, Goldenning yozishicha, ehtimol, turli qabilaviy ittifoqlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi mumkin (Golden 1992: 151 va keyingi sahifalar). Oldingi davlatlardan farqli ravishda, uyg‘urlar tobora o‘troq turmush tarzini tanlagani bilan tanilgan. Orxon daryosi bo‘yida qurilgan Qarabalgasun poytaxti nafaqat o‘zidan oldingi, balki keyingi ko‘plab mo‘g‘ul manzillaridan ham yirikroq bo‘lgan. Uning xarobalari bu shaharning hayratomuz hajmini tasdiqlaydi. Uyg‘urlar sobiq G‘arbiy Xoqonlik hududiga ekspansiya qilmagan, ammo Farg‘ona vodiysining bir qismi va Janubiy Sibir ustidan nazorat o‘rnatgan. Ular undan oldingi sulolalardan ham ko‘ra Xitoy bilan yaqin aloqalar o‘rnatgan, ayni paytda Xitoy tanazzul davrini boshdan kechirayotgan edi. Xitoy ularga muntazam ravishda ipak va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ko‘rinishida xiroj yuborgan. Dehqonchilik ahamiyati ortgan, biroq aholining katta qismi ko‘chmanchi bo‘lib qolgan bo‘lishi mumkin.

Uyg‘ur davlatini ilgari o‘tgan turkiy davlatlardan ajratib turadigan eng diqqatga sazovor jihat — ularning madaniy qarashlari bo‘lib, bu borada ularga o‘qituvchi va amaldor bo‘lgan so‘g‘diylar katta ta’sir ko‘rsatgan. Uyg‘urlar so‘g‘diy yozuvini qabul qilgan, biroq ilgari ishlatilgan runik yozuv (Kök-Turk yozuvlaridagi) ham yana bir muddat ishlatishda davom etgan. E’tiborga molik jihati shundaki, 762-yilda uyg‘ur davlati Manixeylikni rasmiy davlat dini sifatida tan olgan — bu hodisa butun jahon tarixida yagona holatdir (Golden 1992: 159 va keyingi sahifalar). 840-yilda ichki ziddiyatlar sababli zaiflashgan uyg‘urlar o‘rnini boshqa bir turkiy guruh — qirg‘izlar egallagan. Biroq ular Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qilishga jiddiy harakat qilmagan va sababi noma’lum bo‘lgan holatda tez orada Janubiy Sibirga qaytib ketganlar (Golden 1992: 176 va keyingi sahifalar).

Uyg‘ur davlati vujudga kelishi ham, uning qulash jarayoni ham Markaziy Osiyoning turklashuvida ulkan ta’sirga ega bo‘lgan aholi harakatlariga sabab bo‘lgan. Allaqachon 8-asrda uyg‘urlar hokimiyatga kelgach, ularning sobiq ittifoqchilari — Basmil va Qarluq qabilalari sobiq G‘arbiy Qoqonlik hududiga ko‘chib o‘tgan. Ikkala guruh ham avvaliga Semirech’ye (Etti Su) mintaqasida joylashgan, biroq ularning ta’siri Farg‘ona vodiysi va Tarim havzasiga tutash hududlargacha yoyilgan. Ular sobiq G‘arbiy Qoqonlikning ko‘plab unsurlarini o‘z ichiga olganlar.

840-yilda uyg‘urlar qulagach, Mo‘g‘ulistondan navbatdagi ko‘chish to‘lqinlari boshlandi. Ayrimlar sobiq ittifoqchilari — Qarluqlar yashayotgan g‘arbiy hududlarga qochib ketdi. Boshqalari esa Tarim havzasining shimoliy qismiga va undan sharqda joylashgan Turfon vohalariga joylashdi. Aynan shu davrda bu hududlarning mahalliy aholisi — o‘sha paytda asosan sharqiy eroniylar va toharlar — asta-sekin turklasha boshladi. 924-yilga kelib, qirg‘izlar Mo‘g‘ulistondan haydab chiqarilganida, uyg‘urlar yangi yashash joylarida mustahkam o‘rnashib olgan edi va ular Qitonlarning Mo‘g‘ulistonga qaytish taklifini qat’iyan rad etganlar (Golden 1992: 163 va undan keyingi sahifalar).

Yuqorida aytilganidek, Shimoli-g‘arbiy Markaziy Osiyodagi dasht hududlarida boshqa turkiy qabilalar ham, Xunlar davridan boshlab, mahalliy aholini o‘z tarkibiga singdira boshlagan edi. Bu qabilalar orasida Kimek, Qipchoq va Pecheneglar bo‘lgan bo‘lib, ularning tillari bir-biriga juda yaqin bo‘lgan. 11-asrga kelib, ular Dunay daryosidan tortib G‘arbiy Sibir va Markaziy Osiyogacha bo‘lgan ulkan hududga hukmronlik qilganlar. Bu guruhlar til bilan birga siyosiy jihatdan markazlashmagan tuzilmani ham bo‘lishgan — ular rasmiy davlatlar tuzmagan, ammo birgalikda rus yerlariga o‘lja uchun yurishlar uyushtirib turganlar. Ular orasidan hech biri Xoqonlik darajasida kuchli davlat tuza olmagan, biroq 10–11-asrlarda Qipchoq ittifoqi hozirgi Qozog‘iston hududining katta qismini, o‘sha davrda “Dashti Qipchoq” deb atalgan dashtlarni nazorat qilgan (Golden 1992: 194 va keyingi sahifalar; Agajanov 1997).

Janubroqda esa, 9-asrdan boshlab pastki Sirdaryo bo‘yida joylashgan O‘g‘uzlar Xorazm va Movarounnahr tomon siljiy boshlagan, bu esa u yerda hali saqlanib qolgan eroniy aholi ustiga qo‘shimcha bosim bo‘lib tushgan. Mahmud Qoshg‘ariyning yozishicha, bu o‘g‘uz qabilalarining hayot tarzi ham, tili ham o‘xshash bo‘lgan, faqatgina ular shimoldagi qipchoq lahjalaridan farq qilgan (Agajanov 1997). O‘g‘uzlarning o‘zbek tilining mahalliy shakllanishiga va etnik tarkibiga qo‘shgan hissasi keyinroq, 3-bobda muhokama qilinadi.

Turkiy davlatlarning paydo bo‘lishi Markaziy Osiyo tarixidagi yana bir muhim voqea — islom dinining kirib kelishi bilan bir davrga to‘g‘ri kelgan. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) vafotidan atigi bir necha o‘n yil o‘tib, arab qo‘shinlari Yaqin Sharqning katta qismini zabt etgan va Markaziy Osiyodagi so‘g‘diy shahar-davlatlarining bevosita qo‘shnisiga aylangan. Arablar Amudaryoni (yunonlarda — Oks, arablarda — Jayhun) ilk bor 674-yilda kesib o‘tgan bo‘lsalar-da, Movarounnahr (ya’ni, Amudaryoning narigi tarafidagi yerlar)ni zabt etish amalda 8-asr boshlarida boshlangan. Tez orada yirik vohalarning barchasi musulmonlar nazorati ostiga o‘tgan.

Ba’zi joylarda turklar bilan ittifoqda qo‘zg‘olonlar ham kuzatilgan, biroq So‘g‘diy hududlar aholisining o‘zaro kelishmovchiligi tufayli bu qo‘zg‘olonlar osonlik bilan bostirilgan (Frye 1996: 202 va keyingi sahifalar; Bosworth va Bolshakov 1997; Litvinskiy va boshqalar 1999). 9-asrga kelib, shaharlardagi aholining katta qismi yangi din — islomni qabul qilgan, qishloq joylarda esa qadimgi e’tiqodlar bir muddat saqlanib qolgan (Frye 1996: 223 va undan keyin).

Turkiy guruhlar orasida birinchi bo‘lib islomni qabul qilganlar voha hududlarining shimoliy chekkalariga joylashganlar bo‘lgan. 9-asrga kelib, bu jarayon Qarluqlarga ham ta’sir ko‘rsatgan — ular Sharqiy Movarounnahr, Semirech’ye, Farg‘ona vodiysi va G‘arbiy Tarim havzasi ustidan hukmronlik qilgan (Golden 1992: 196–199). Shimolroqda yashagan ko‘chmanchi turk qabilalari esa islomning kirib kelishiga nisbatan ikkilanib qaragan. Ularning islomga o‘tishi bir necha asr davom etgan murakkab jarayon bo‘lib, bunda ko‘chib yuruvchi so‘fiylar, ayniqsa Yassaviy tariqatiga mansub kishilar muhim rol o‘ynagan (Paul 1991; DeWeese 1994).

9-asr boshlarida Movarounnahrda ilk mahalliy musulmon sulola — Somoniylar sulolasi vujudga keladi. Ular shu bilan birga bu hududdagi so‘nggi eroniy sulola ham bo‘lgan. Somoniylar Buxoroni o‘z davlatlarining poytaxti etib tanlagan, bu davlatga Xuroson va Afg‘onistonning ayrim qismlari ham kirgan. Somoniylar hukmronligi davri iqtisodiy yuksalish va madaniy gullab-yashnash bilan to‘g‘ri kelgan. Bu davr Ibn Sino, Al-Xorazmiy va Al-Beruni kabi buyuk allomalarning faoliyati bilan o‘z cho‘qqisiga chiqqan. Shu sababli, bu davr hanuzgacha tojik ziyolilari uchun muhim tarixiy manba bo‘lib qolmoqda.

Til nuqtai nazaridan esa, Somoniylar Markaziy Osiyodagi ilgari yashagan xalqlarning bevosita davomchisi bo‘lmagan. Aynan shu davrda Yangi fors tili — G‘arbiy eroniy til bo‘lib, uni So‘g‘diy va Xorazmiy tillarida so‘zlashuvchi aholining tushunishi qiyin bo‘lgan — mintaqaning asosiy aloqa tili (lingua franca) sifatida tarqala boshlagan (Soucek 2000: 70 va undan keyingi sahifalar). Bu jarayonning sabablari to‘liq aniqlanmagan bo‘lsa-da, ehtimol, qadimgi Sharqiy eroniy tillari islomgacha bo‘lgan davr bilan bog‘lanib, asta-sekin ijtimoiy mavqeyini yo‘qotgan va yangi til bilan almashtirilgan bo‘lishi mumkin (Bosworth va Bolshakov 1997).

Ammo bu tilshunoslik jarayoni qanday tezlikda kechgani yoki ayrim hududlarda so‘g‘diy yoki unga yaqin boshqa tillarning qancha vaqt davomida ishlatilgani haqida aniq ma’lumotimiz yo‘q. Sharqiy eroniy dunyosida ilgari mavjud bo‘lgan til va o’zlik farqlari ham deyarli noma’lum. Ilgari aytilganidek, Markaziy Osiyo tarixi ko‘pincha mahalliy, joyiga xos hodisalar asosida shakllangan va bu holatlar hozirgacha yetarlicha o‘rganilmagan. Ayniqsa, Tojikiston kabi tog‘li hududlarda, shuningdek Farg‘ona vodiysi yoki quyida tasvirlanadigan Shahrisabz atrofida, qo‘shni vodiy va qishloqlar orasidagi farqlar ko‘p hollarda hozirgacha saqlanib qolgan (qarang: 4- va 5-boblar).

Samaniylar davlati 10-asr oxirida G‘aznaviylar va Qoraxoniylar tomonidan uyushtirilgan birgalikdagi hujumlar natijasida qulatildi. Bu voqea siyosiy ustunlikni nihoyat turklar qo‘liga o‘tkazib berdi (Bosworth 1997; Frye 1997; Negmatov 1997). G‘aznaviylar, avval Samaniylar davrida mahalliy hokimlar sifatida xizmat qilgan bo‘lsalar-da, ularning tarkibida Qarluqlar, Qipchoqlar kabi turli turkiy qabilalarning vakillari bor edi. 10-asr oxiriga kelib, ular mustaqillikka erishdi va G‘azna shahri atrofida o‘z davlatlarini barpo etdilar. Bu davlat Afg‘onistonning katta qismi, Xuroson, Janubiy Movarounnahr va Shimoliy Hindistonning ayrim qismlarini o‘z ichiga olgan.

Ko‘p o‘tmay, G‘aznaviylar Xorazmga ham ta’sirini yoydi, bu yerda ularning bir tarmog‘i yangi sulola — Xorazmshohlar davlatiga asos soldi. 1040-yillarga kelib, G‘aznaviylarning g‘arbiy hududlari Saljuqiylar tomonidan bosib olingan bo‘lsa-da, sharqiy mintaqalarda ularning kichik bir davomchisi sifatida mustaqil davlat 12-asr oxirigacha yashab qolgan (Golden 1992: 189 va undan keyingi sahifalar; Bosworth 1997).

Bundan ham muhimroq o‘rin tutgan kuch bu — Qoraxoniylar bo‘ldi. Ular 10-asr boshlariga kelib Qarluqlar ittifoqida yetakchilik mavqeiga erishgan edilar. Ilgari o‘tgan davlatlar singari, ular tuzgan davlat ham ikki qanotli tizimga ega bo‘lgan: sharqiy qanoti Qashg‘ar va Balasog‘un markazlariga tayangan, g‘arbiy qanoti esa dastlab Farg‘ona vodiysidagi O‘zganda, keyinchalik esa Samarqandda joylashgan. Qoraxoniylar tarixi doimiy ichki nizolar, shuningdek, G‘aznaviylar va Samaniylar bilan bo‘lgan to‘qnashuvlar bilan ajralib turadi. 999-yilda Buxoroni bosib olish orqali ular Somoniylarni tor-mor keltirgan (Barthold 1928; Davidovich 1997; Paul 2002).

Qoraxoniylar davri Markaziy Osiyo tarixining kelajagi uchun bir necha jihatdan hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Birinchidan, aynan shu davrda ko‘plab turkiy qabilalar islom dinini qabul qilgan. Ikkinchidan, bu musulmon bo‘lgan turklar mahalliy eroniy aholini ham tez sur’atda turklashtirish jarayoniga kuchli turtki bergan. Mahmud Qoshg‘ariyning yozishicha, bu jarayon 11-asrga kelib Farg‘ona vodiysi, Semirech’ye va Qashg‘ariya hududlarida ancha ilg‘or holatga yetgan bo‘lgan (Subtelny 1994). Uchinchidan, G‘aznaviylar singari, Qoraxoniylar ham o‘troq aholiga moslashib yashash, ya’ni ular bilan o‘zaro manfaatli “simbioz” munosabatlarga kirishgan ilk turkiy qabilalardan biri bo‘lgan. Bu esa, o‘z navbatida, ularning ilgariroq islomni qabul qilganligi bilan bog‘liq (Soucek 2000: 83 va undan keyingi sahifalar).

Xuddi shu davrda, Markaziy Osiyodan sharqroqda, uyg‘urlar ham shunga o‘xshash jarayonni boshdan kechirgan — ular 11-asrda mahalliy eroniy tillarda so‘zlashuvchi aholining ko‘p qismini o‘z ichiga olgan. Biroq Qoraxoniylardan farqli ravishda, uyg‘urlar buddizmni tanlagan va shu orqali g‘arbdagi qarindoshlaridan mafkura jihatidan uzoqlashgan. Keyinchalik, aynan sharqiy Qoraxoniylar va uyg‘urlar zamonaviy uyg‘ur xalqining shakllanishida qatnashgan bo‘lsa, g‘arbiy Qoraxoniylar o‘zbek xalqining etnogenezida hal qiluvchi rol o‘ynagan (Gladney 1990; Golden 1992: 214 va keyingi sahifalar).

Bu tarixiy jarayonda yana bir muhim turkiy unsur — ilgari tilga olingan o‘g‘uzlar bo‘lgan. Ana shu o‘g‘uz qabilalaridan 11-asrda Saljuqiylar sulolasi kelib chiqqan. Bu sulola Markaziy Osiyoning janubi-g‘arbiy burchagida hokimiyatni qo‘lga olgan va bu ularning taxminan yuz yil oldin Xorazm vohasi yaqiniga joylashishni boshlagan turkiy qabilalar konfederatsiyasidan shakllanganini ko‘rsatadi. Til va tarixiy jihatdan bu guruhlar keyinchalik Usmonlilar va ozarbayjonlik turklar (ozarilar)ning ajdodlari hisoblanadi. Saljuqiylarning Markaziy Osiyodagi umumiy ta’siri ilgari tilga olingan guruhlarga qaraganda ikkinchi darajada bo‘lgan bo‘lsa-da, Xorazm etnik tarixiga ta’siri juda chuqur bo‘lgan.

11-asr o‘rtalariga kelib, Saljuqiylar Xuroson va Xorazm ustidan nazoratni qo‘lga kiritganlar. Keyin esa ular g‘arbga qarab yurish boshlab, Eron va Anadolu (Kichik Osiyo)ni zabt etganlar (Golden 1992: 216 va undan keyingi sahifalar). Ularning janubi-g‘arbga ko‘chishi ortidan Xorazm hududida yangi bir turkiy davlat — ilgari mavjud bo‘lgan eroniy va g‘aznaviy an’analar ta’sirida shakllangan Xorazmshohlar davlati paydo bo‘lgan. Bu yangi sulola 13-asr boshlariga kelib, Movarounnahr va Eronning katta qismini o‘z nazoratiga olgan edi. Eng gullagan davrida Xorazmshohlar davlati musulmon dunyosining eng qudratli davlatlaridan biri bo‘lgan. Bu davlat murakkab — eroniy va turkiy unsurlardan tashkil topgan edi, lekin boshqa hududlarga qaraganda turkiy omil bu yerda ancha muhim o‘rin egallagan (Subtelny 1994). Biroq oradan bir necha yil o‘tmay, bu kuchli davlat Markaziy Osiyoning qiyofasini butunlay o‘zgartirib yuborgan voqealarga — mo‘g‘ullar bosqiniga — qurbon bo‘ldi.

O‘zbeklarning shakllanishi 

Mo‘g‘ullar imperiyasi davri, shubhasiz, Markaziy Osiyoning (hatto undan ham kengroq hududlarning) taqdirini butunlay o‘zgartirib yuborgan eng muhim tarixiy hodisa bo‘ldi. Ba’zilar bu davrni ko‘chmanchilar va o‘troqlar o‘rtasidagi munosabatlarning izdan chiqishi sifatida ta’riflaydilar. Biroq, bu davr ayniqsa dastlabki bosqichlarda vayronkor bo‘lganiga qaramay, u siyosiy va madaniy taraqqiyotda uzoq davom etgan iz qoldirdi. Bundan tashqari, butun imperiya bo‘ylab aholining turli konfederatsiyalar orasida tarqalishi natijasida ulkan qayta tarkiblanish jarayoni yuz berdi. Bugungi zamonaviy etnik guruhlarning, jumladan o‘zbeklarning hozirgi shakldagi tarkibi asosan shu davr va uning natijalariga borib taqaladi (Fletcher 1986; Rossabi 1994). Aynan mo‘g‘ullar bosqini davrida bu mintaqada turklashuv jarayoni yanada kuchaygan.

Mo‘g‘ul tillarida so‘zlashuvchi guruhlar dastlab qayerga joylashgani va qachon o‘zlariga tegishli bo‘lib qolgan hududlarga kirib kelgani haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Ammo ilgari tasvirlanganidek, turkiy qabilalarning janub va g‘arbga keng ko‘lamli ko‘chishi mo‘g‘ul tilli guruhlar uchun sharqiy dashtlarni egallash yo‘lini ochib bergan. Aholining bu tarkibiy siljishi ayniqsa 10-asr boshlarida qirg‘izlar o‘rnini qitonlar egallaganida yanada tezlashgan.

Qitonlar, katta ehtimol bilan, Manjuriyaning chegaradosh hududlaridan kelib chiqqan bo‘lib, mo‘g‘ul tilida so‘zlashganlar. Biroq ularning konfederatsiyasi tarkibida ba’zi turkiy guruhlar ham bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Daromadlarning kamayishi, ichki nizolar va juchenlar (manjurlar) hujumlari tufayli bu davlat 12-asr boshlarida barbod bo‘lgan. Qitonlarning qolgan qismlari g‘arbga qochib, Qoraxitoy (Qara-Qitay) davlatiga asos solganlar. Bu yerda ular Qoraxoniylar, Xorazmshohlar va sharqdagi uyg‘urlar kabi turkiy davlatlar ustidan rasmiy hukmronlikni qo‘lga kiritgan, ammo ularning ichki ishlariga aralashmaganlar. Shu bois mo‘g‘ullar ta’siri bu davrda cheklangan bo‘lib qolgan (Barfield 1989; Sinor 1997; Biran 2004).

Bu guruhlar, katta ehtimol bilan, mo‘g‘ul tillarida so‘zlashgan bo‘lsalar-da, haqiqiy mo‘g‘ullar imperiyasining paydo bo‘lishi Temüching (Temuchin) nomi bilan uzviy bog‘liq. U dastlab bir nechta xonadon boshlig‘i bo‘lgan oddiy sarkarda sifatida tarix sahnasiga chiqqan. Ammo u o‘ziga tarafdorlarni tortish va ittifoqlar tuzishdagi g‘ayrioddiy mahorati bilan boshqa raqiblarini birin-ketin bo‘ysundirishga erishgan. Nihoyat, 1206-yilda u dashtlar ustidan oliy hokim sifatida tan olinib, unga Chinggisxon unvoni berilgan. Bu tashqi tomondan kichik ko‘ringan voqea aslida insoniyat tarixidagi eng yirik imperiyaning tug‘ilishini boshlab bergan edi.

Oradan bir necha yil o‘tib, Chinggisxon dasht mintaqasidagi barcha ko‘chmanchi guruhlarni — turkiy hamda mo‘g‘ul tilli xalqlarni — birlashtirib, hukmronligini Shimoliy Xitoyning o‘troq hududlariga qarab kengaytira boshlagan. 1219-yilda u Movarounnahrga yurishni boshlab, Xorazmshohlar davlatiga qarshi urush ochadi. Bu yurish davomida shaharlar butkul vayron etilgan, millionlab odamlar o‘ldirilgan. 1227-yilda Chinggisxon vafot etgan paytda uning imperiyasi Shimoliy Xitoyning katta qismi, Janubiy Sibir, Tarim havzasi va G‘arbiy Markaziy Osiyoning katta hududlarini — Xorazmgacha bo‘lgan yerlarni — o‘z ichiga olgan edi.

Bu bosqin va vayronagarchilik namunasi Chinggisxonning bevosita vorislari — Ögödey, Güyük va Möngke davrida ham davom etdi. Ular Rossiya va Sharqiy Yevropaning katta qismlariga, Janubiy Xitoy va Yaqin Sharq hududlariga bostirib kirib, ulkan halokat keltirganlar. Biroq bu orada markazdan uzoqlashish (ya’ni, siyosiy parokandalik) kuchaya bordi va Qubilayxon siyosiy markazni Mo‘g‘ulistondan Shimoliy Xitoyga ko‘chirganidan so‘ng, imperiya amalda to‘rtta alohida qismga ajraldi.

Ushbu to‘rtta qismdan ikkitasi o‘zbek xalqining shakllanishi — ya’ni etnogenezida — hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ulardan biri imperiyaning shimoli-g‘arbiy hududi bo‘lib, u Rossiyaning katta qismi, G‘arbiy Sibir va Xorazmni o‘z ichiga olgan. Bu yer Chinggisxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘chining avlodlariga berilgan edi. Keyinchalik "Oltin O‘rda" deb atalgan ushbu hududda dastlabki davrlarda mo‘g‘ul tili rasmiy til sifatida saqlangan, biroq turkiy tillar, ayniqsa qipchoq lahjalari keng tarqalgan bo‘lgan.

Oltin O‘rdaning dastlabki qaghanlari din masalasida noaniq pozitsiyada bo‘lganlar, biroq Berke (1257–1267) va undan keyin Özbekxon (1312–1342) islomni qabul qilganidan so‘ng, musulmon dunyosi bilan aloqalar keskin kuchaygan. Shu vaqtga kelib, Oltin O‘rda bir nechta alohida o‘rda (hord)larga bo‘lingan edi. Har birini Jo‘chi naslining turli shoxlari boshqargan va ular bir-birlari bilan hukmronlik uchun kurash olib borgan (Golden 1992: 297 va keyingi sahifalar).

Oltin O‘rdaning janubida, Chinggisxonning ikkinchi o‘g‘li sharafiga “Ulus Chig‘atoy” deb atalgan hudud joylashgan bo‘lib, u Movarounnahr, Baqtriya, Farg‘ona vodiysi va Tarim havzasining katta qismini o‘z ichiga olgan. Boshidan oxirigacha bu mo‘g‘ullar davlati eng beqaror siyosiy tuzilmalardan biri bo‘lib qolgan. Bunga asosiy sabab — uning janub va janubi-sharqida joylashgan o‘troq musulmon aholisi bilan, shimolroqda joylashgan Semirech’ye va Jung‘oriyadagi ko‘chmanchi hududlar o‘rtasidagi keskin tafovut bo‘lgan. Shimoliy qism keyinchalik “Mo‘g‘uliston” (ya’ni “mo‘g‘ullar yurti”) deb tanilgan (Golden 1992: 302 va keyingi sahifalar; Soucek 2000: 117 va undan keyin).

Madaniy o‘zgarish va etnik tarkib nuqtai nazaridan, mo‘g‘ullar davri aholi tarkibining qayta shakllanishiga, oxir-oqibat esa G‘arbiy Markaziy Osiyoning yakuniy turklashuviga olib kelgan (Fletcher 1986; Morgan 1986; Allsen 2001; Di Cosmo va boshqalar 2009). Mo‘g‘ullar yurishida qatnashgan qo‘shinlar turli qabilaviy guruhlardan tashkil topgan bo‘lib, ularning faqat kichik bir qismi mo‘g‘ul tilida so‘zlashgan. Boshqalari, ehtimol, turkiy tilli guruhlar bo‘lib, bu yerga kelganlaridan so‘ng, allaqachon bu hududda yashayotgan aholiga aralashib ketganlar. Bu jarayonga Chinggisxonning siyosati ham hissa qo‘shgan — u har qanday bo‘ysunmaslikning oldini olish uchun mavjud qabilaviy tuzilmalarni buzib tashlagan. Mo‘g‘ul qo‘shiniga singdirilgan bu urug‘ va avlodlar imperiya bo‘ylab qayta joylashtirilgan, mahalliy aholiga aralashgan va shu orqali bir qancha zamonaviy xalqlarning shakllanishida ishtirok etgan.

Ba’zi qabilaviy nomlar, masalan, Qipchoq, Merkit, Qangli, Kerey va Nayman kabi, bugungi kunda ham Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Qoraqalpog‘iston xalqlari orasida, shuningdek boshqirdlar, tatarlar, no‘g‘aylar va qrim tatarlar orasida uchraydi.

Vohalarda vaziyat butunlay boshqacha bo‘lgan. Bu yerlarga joylashgan ko‘chmanchi chorvadorlar nafaqat dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlagan, balki o‘zlarining qipchoq tilini ham tark etib, mo‘g‘ullardan oldinroq bu hududda joylashgan qabilalar — ya’ni Qarluqlar va Qoraxoniylar — tomonidan ishlatilgan sharqiy turkiy lahjaga o‘tganlar. Bu yerda islom dini ham kuchliroq ta’sir o‘tkazgan va turli xo‘jalik shakllari o‘rtasidagi tafovut madaniy chegarani yanada keskinlashtirgan.

G‘arbga qarab siljiganimizda esa, o‘g‘uz qabilalari bunday kuchli qayta tarkiblanishga uchramagan. Ulardan ko‘pchiligi, mo‘g‘ullar bosqini oqibatida, ilgari Saljuqiylar ketgan yo‘ldan g‘arb sari — Eron va Kichik Osiyo tomon ko‘chib ketgan (Golden 1992: 291 va undan keyingi sahifalar). Sharqiy vohalarda esa, buddist uyg‘urlar asta-sekin boshqa turkiy guruhlar bilan qarama-qarshilikka tushganlar. Ularning keyinchalik islomni qabul qilishi bilan bog‘liq ravishda, “uyg‘ur” etnonimi asta-sekin ishlatilmay qo‘ygan, chunki bu nom "butparastlik" bilan bog‘lanib qolgani uchun salbiy ma’no kasb etgan (Gladney 1990; Bellér-Hann 2008).

14-asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr rasmiy jihatdan hanuz mo‘g‘ullar hukmronligi ostida bo‘lib turgan edi, biroq hokimiyat asta-sekin mahalliy turkiy sarkarda — Temur (G‘arbda Tamerlane yoki Timur Lenk — “Lame Temur” nomi bilan tanilgan) qo‘liga o‘ta boshlagan. U barlos qabilasiga mansub bo‘lib, bu qabila bir muddatdan buyon mintaqada yashab kelar, sharqiy turkiy lahjada so‘zlashar edi. Temurning o‘zi hozirgi Shahrisabz shahri yaqinidagi Kesh qishlog‘ida tug‘ilgan (Manz 1989). Bu mintaqa xalqi uchun u hanuzgacha muhim tarixiy shaxs sanaladi (qarang: 5-bob).

1405-yilda vafot etganiga qadar, Temur G‘arbiy Markaziy Osiyo, Eron va Kavkazning katta qismini o‘z ichiga olgan imperiyani barpo qilgan edi. Uning qo‘shinlari Hindistonning ayrim qismlarini bosib kirgan va talon-taroj qilgan, Usmonli qo‘shinlarini mag‘lub etib, bu tobora kuchayib borayotgan imperiyani deyarli bo‘g‘ib qo‘ygan edi. Biroq bu yangi davlat asosan Temurning shaxsiy harakati natijasida vujudga kelgan edi va u avvalgi imperiyalar kabi barqaror emas edi. Temur vafotidan keyingi o‘n yilliklarda hokimiyatda uzluksiz o‘zgarishlar ro‘y berdi, harbiy va ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda tanazzul kuchaydi. 15-asr oxiriga kelib, Temuriylar davlati haqiqiy imperiyadan ko‘ra, bir-biri bilan raqobat qilayotgan mulk egalarining konfederatsiyasiga o‘xshab qolgan edi (Manz 1989).

Temur — Markaziy Osiyodagi so‘nggi buyuk fathkor bo‘lishi bilan birga, u o‘troq madaniyat mahsuli ham edi. Manzning fikricha, aynan shu davrda alohida “Chig‘atoylik” (Chag‘atoy identity) shakllana boshlagan. Bu o‘ziga xoslik qisman qabilaviy nasabnomalarga asoslangan bo‘lsa-da, ko‘proq chuqur ijtimoiy-madaniy singish jarayonining mahsuli edi. Unda islomiy-forsiy meros bilan turkiy-mo‘g‘ul ildizlar qo‘shilib ketgan (Manz 1992). Bu esa sobiq Ulus Chig‘atoyning sharqiy qismlarida yashagan mo‘g‘ullarga taalluqli emas edi — ular hali ham ko‘chmanchi turmush tarziga sodiq qolgan edilar. Manz ta’kidlaganidek, Chig‘atoylik o‘z ichiga ko‘chmanchilik ustunligini tasdiqlovchi g‘oyalarni olgan bo‘lsa-da, u mahalliy madaniyat bilan yaqin aloqalar orqali rivojlangan.

Timuriylar mo‘g‘ullardan keskin farq qilgan — ular bu hududga begona istilochilar sifatida kelmagan, aksincha, o‘zlari yaxshi tanigan dunyoni boshqarishga intilgan. Manzning ta’biricha, ular “dashtni emas, balki ekinli yerni” boshqarishni orzu qilganlar (Manz 1994: 1). Ular o‘zlarini dasht konfederatsiyasining bir qismi sifatida emas, balki shimoldagi ko‘chmanchi guruhlarga qarshi turuvchi kuch sifatida tasavvur qilganlar. Bu jihatdan ular hozirgi o‘zbek o‘zligini tushunishda muhim tarixiy halqa bo‘lib xizmat qiladi.

Ko‘p jihatdan Temur va uning vorislari davri — turklar va eroniylar, ko‘chmanchilar va o‘troqlar o‘rtasida Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davrida boshlangan simbiozning dastlabki cho‘qqisi bo‘lgan (Rossabi 1994; Finke 2006). Bu jarayon siyosiy nutqda islomning kuchayishi, nisbatan o‘troq hayot tarzining ustunligi hamda ikki tillilikning keng tarqalishi bilan kechgan (Manz 1992). Aynan Temuriylar davrida Chig‘atoy turkchasi fors tilining yonida ikkinchi saroy tili sifatida rasmiy maqomga ega bo‘lgan va bu maqomini Sovetlar hokimiyat tepasiga kelguniga qadar saqlab qolgan (Fierman 1991; Manz 1992, 1994).

Temuriylar davlati shimolida, Golden ataganidek, “Sharqiy Qipchoq”lar 14-asrning ikkinchi yarmida “o‘zbek” (asl lahjada — “özbek”) nomi bilan tanila boshlagan. Ular Oltin O‘rdaning asosiy harbiy kuchini tashkil qilgan bo‘lib, bu O‘rda bir necha o‘n yil avval aynan shu nomli Chingisxon avlodidan biri — Özbekxon tomonidan boshqarilgan edi. Ehtimol, bu nom musulmonlikni keng miqyosda qabul qilganlaridan so‘ng paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin (chunki avvalroq aynan Özbekxon islomni qabul qilgan edi).

1420-yillarning oxiri va 1430-yillarda Abulxayr bu konfederatsiyaning yetakchisiga aylangan. Biroq qabila boshliqlari juda kuchli bo‘lgan va ortib borayotgan norozilik tufayli konfederatsiya zaiflashgan. Tashqi tomondan ahamiyatsizdek tuyulgan bu voqea mintaqa tarixiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Abulxayrga qarshi chiqqanlar orasida Chingiz avlodidan bo‘lgan Janibek va G‘iray bor edi. Ular o‘z tarafdorlari bilan bu o‘zbek konfederatsiyasidan ajralib chiqib, hududning sharqiy qismlariga ko‘chib o‘tganlar. Aynan shu guruhlar bir asr o‘tgach, Qozoq xalqining shakllanishida asosiy yadroga aylangan (Hambly 1966; Olcott 1987; Golden 1992: 330 va keyingi sahifalar).

1500-yilda Abulxayrning nabirasi Muhammad Shayboniy o‘zbek konfederatsiyasini qayta tashkil qilgan va “o‘zbek” deb atalayotgan guruhlar boshida Movarounnahrga yurish qilgan. Bu yurish natijasida Temuriylar hukmronligiga yakun yasalgan. 1507-yilga kelib, Muhammad Shayboniy Xurosonni ham egallagan va Movarounnahr hamda undan tashqaridagi hududlarga hukmronlik qiluvchi O‘zbek xonligini barpo etgan (Soucek 2000: 144 va undan keyingi sahifalar). So‘nggi temuriylar ichida eng mashhuri — Bobur esa Afg‘onistonga qochib ketgan, so‘ngra Hindistonga borib, u yerda mo‘g‘ullar sulolasiga asos solgan (Foltz 1998). Temur singari, Bobur ham mustaqil O‘zbekiston tarixida muhim ramzga aylangan va ayniqsa uning tug‘ilgan joyi — Andijonda alohida ehtirom bilan yodga olinadi (qarang: 4-bob).

Movarounnahr va Xorazmning o‘zbeklar tomonidan egallanishi bilan Markaziy Osiyodagi asosiy siyosiy birliklar shakllanib bo‘lgan, garchi bu birliklar hozirgi zamonaviy etnonimlarga to‘la mos tushmasa-da. Shayboniylar sulolasi tez orada mahalliy aholi bilan aralashib ketgan bo‘lsa-da, ular ko‘p yillar davomida Temuriylarga qaraganda yanada aniqroq turkiy va ko‘chmanchi xarakterni saqlab qolganlar (Manz 1989). Yangi sulola qat’iy sunniy islomga asoslangan bo‘lib, bu ularni aynan shu davrda tashkil topgan Eronning shia Safaviy davlati bilan qarama-qarshi qo‘ygan. Bu esa Markaziy Osiyoni bir oz izolyatsiyaga olib kelgan, chunki u Usmoniylar imperiyasi va Arab yarimorolidagi boshqa sunniy hududlarda kechayotgan jarayonlardan uzilib qolgan edi (Golden 1992: 332 va keyingi sahifalar).

Biroq o‘zbek davlati boshidanoq beqaror edi. U hech qachon yana Xorazm ustidan nazoratni tiklay olmadi — chunki u yerda 1515-yilda Chingiz avlodining boshqa bir tarmog‘i hukmronlikni qo‘lga olgan edi. 1598-yilda esa Buxorodagi Shayboniylar o‘rnini yana Chingiz nasliga mansub bo‘lgan Joniylar (yoki Astarkhoniylar) egalladi. Ular hukmronlikni Manghitlar sulolasi 1785-yilda hokimiyatni o‘z qo‘liga olguniga qadar davom ettirdilar. Manghitlar — Temuriylar davridan beri ilk marta Chingiz nasliga mansub bo‘lmagan hukmdorlar bo‘lgan. Ular 1740-yillardan boshlab saroy boshqaruvchilari (majordomolar) sifatida faoliyat yuritgan edilar. Xuddi shu davrda, Qo’nq’irot qabilasi vakillari ham Xorazmdagi so‘nggi Chingiziy hukmdorlarni almashtirganlar. 18-asr oxiriga kelib, Farg‘ona vodiysida yana bir mustaqil xonlik paydo bo‘ldi — u poytaxti Qo‘qon nomi bilan atalgan (Becker 1968; Soucek 2000: 177 va keyingi sahifalar).

Uch o‘zbek davlati — ya’ni Buxoro Amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari — o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘p millatli tuzilmalar edi va mavjud bo‘lgan vaqtlarining katta qismini bir-birlariga nisbatan keskin qarama-qarshilikda o‘tkazganlar. Ularning aholisini turli mezonlar bo‘yicha farqlash mumkin bo‘lgan, bu mezonlar ko‘p hollarda bir-birini qamrab oluvchi va ustma-ust tushuvchi bo‘lgan. Eng asosiy farq — ko‘chmanchi chorvadorlar (qozoqlar, qirg‘izlar va turkmanlar shu toifaga kirgan) bilan o‘troq dehqonlar o‘rtasida bo‘lgan. Aynan shu o‘troq dehqonlar — bugungi o‘zbek va tojiklarning ajdodlari hisoblanadi — ular asosan Movarounnahr va Xorazmning markaziy vohalarida yashagan. O‘sha davrda “o‘zbek” va “tojik” atamalari mavjud bo‘lgan, ammo ularning ma’nosi hududdan hududga o‘zgarib turgan. Ba’zi joylarda “o‘zbek” faqat turkiy tillarda so‘zlashuvchi o‘troq aholiga nisbatan ishlatilgan (bu bugungi kundagi qo‘llanilishiga mos keladi). Boshqa hududlarda esa, barcha o‘troq aholiga “tojik” deyilgan, “o‘zbek” atamasi esa faqat chorvachilikka tayanuvchi, urug‘-qabilaviy tuzilmalarga asoslangan, qipchoq lahjasida so‘zlashuvchi guruhlarga nisbatan qo‘llangan (Fragner 1998; Holzwarth 2005).

Bu shartli etnik ajratish bilan parallel ravishda, turkiy tillarda so‘zlashuvchi aholi — ya’ni keyinchalik o‘zbek millatining shakllanishida ishtirok etgan qatlam — uch tarkibiy qismlardan iborat edi: qabilaviy tuzilmasiz aholilar, ularning ko‘pchiligi ilgari eroniy tillarda so‘zlashgan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan turkiylashgan; Shayboniylar bosqinidan oldin bu hududga joylashib qolgan qadimgi turkiy qabilalarning avlodlari; va nihoyat, Shayboniylar yurishidan so‘ng kelgan, asosan qipchoq lahjasida so‘zlashuvchi qabilaviy guruhlar (Karmysheva 1976; Shanijazov 1978; Jdan’ko 1978; Baldauf 1991; Fragner 1998; Ilxamov 2002, 2004).

Avvalgi kirish qismida tilga olinganidek, Shayboniylar bosqinining ta’siri haqida Sovet davrida munozaralar bo‘lgan. Ba’zi tadqiqotchilar uning ta’sirini unchalik muhim emas deb hisoblab, zamonaviy o‘zbeklarni asosan qadimgi o‘troq aholining davomchilari deb tushuntirishgan (ya’ni yuqoridagi birinchi ikki qatlam). Boshqalar esa bu bosqinning chuqur ta’sir qilganini ta’kidlagan (Karmysheva 1976; Shanijazov 1978; Allworth 1990; Subtelny 1994). Bosqinchi o‘zbeklarning umumiy soni turli baholarga ko‘ra 240 mingdan 360 minggacha deb aytiladi, bu esa Shayboniylar konfederatsiyasining taxminan to‘rtinchi qismini tashkil qilgan. Demakki, qolgan uchdan uch qismi dashtlarda qolib, keyinchalik qozoq xalqining shakllanishida ishtirok etgan.

O‘sha vaqtlarga kelib, bugungi kunda o‘zlarini “o‘zbek” deb ataydigan o‘troq turkiy tilli aholi asosan o‘zlarining qabilaviy tuzilmasidan voz kechgan edi. Ularning ijtimoiy o‘zligi va munosabatlari asosan yashash joyi va hududiy yaqinlik orqali belgilanar edi. Kengaytirilgan oiladan tashqari, asosiy ijtimoiy birliklar qishloq jamoalari va mintaqaviy hamjamiyatlar bo‘lgan. Oldin aytib o‘tilganidek, “o‘zbek” yoki “tojik” kabi umumiy etnonimlar bu davrda unchalik ahamiyatli emas edi — buning o‘rniga “buxorolik”, “fargonalik” kabi mintaqaviy va hatto etnik chegaradan oshib ketuvchi atamalar kengroq qo‘llanilgan (Becker 1973; Matley 1973; Schoeberlein 1994).

Hatto nasab tartibini qisman saqlab qolganlar ham to‘laqonli “qabilaviy jamiyat” sifatida tavsiflab bo‘lmas edi. Masalan, mashhur “to‘qson ikki o‘zbek qabilasi” degan nom genealogik tuzilmani bildirgan emas, ular faqat juda zaif tarzda bir-biriga bog‘langan guruhlar edi. Yana ham mustaqil bo‘lgan guruhlar — masalan, qipchoqlar, quramalar, laqaylar va turklar — har biri alohida birlik sifatida mavjud bo‘lgan (qarang: 4- va 5-boblar). Faqat keyinchalik, 1920–1930-yillarda ularning barchasi “o‘zbek” etnik toifasi ostida jamlangan (Schoeberlein 1994).

Til nuqtayi nazaridan yana bir farqlash mumkin. Hozirgi davrda o‘zbek lahjalari o‘rtasidagi tafovutlar ularning adabiy tilga asos bo‘lgan qarluq guruhidan boshqa turkiy til guruhlariga yaqinligi bilan tushuntiriladi. Bu farqlanish jarayoni allaqachon Turk xoqonligi davrida boshlangan bo‘lib, mo‘g‘ullar XIII asrda kelganidan so‘ng yanada yaqqol tus olgan. Masalan, bugungi Turkmaniston va Xorazmda uchraydigan janubi-sharqiy lahjalarning ildizlari saljuq va keyinchalik turkmanlar tarkibidagi o‘g‘uz guruhlariga borib taqaladi. Sharqroqda, ya’ni hozirgi O‘zbekistonning katta qismida va Tarim havzasida yashagan qarluqlar, qoraxoniylar, uyg‘urlar va boshqa qabilalarning avlodlari esa bugungi o‘zbek va uyg‘ur tillarining ajdodlari sanaluvchi tilda so‘zlashganlar.

Shimoliy dasht mintaqalari hamda vohalar ichidagi ayrim hududlarda esa qipchoq deb yuritiluvchi guruhlar yashagan — ularning tillari bir-biriga yaqin bo‘lib, hozirgi qozok va qirg‘iz tillarini o‘z ichiga olgan qipchoq turkiy tarmog‘iga kiradi (Dörfer 1987; Golden 1992: 238 va keyingi sahifalar). Biroq tarixiy nuqtayi nazardan, o‘zbek lahjalari qanday shakllangan va bir-biridan qanday ajralib chiqqani hali to‘liq o‘rganilmagan. Bu masala keyinroq keltiriladigan to‘rtta amaliy tadqiqotda yana qayta ko‘rib chiqiladi.

Tadqiqotchilar vohalardagi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar juda qatlamli bo‘lganiga bir ovozdan rozidirlar. Aksariyat dehqonlarning o‘z yer-mulkiga egaligi yo‘q edi — ular ko‘pincha dehqonlikka majbur bo‘lgan, qullikka tushgan va ekspluatatsiyaga asoslangan ulushli yer ishlash tizimida yashaganlar (Khazanov 1992; Poliakov 1992). Ko‘plab ziddiyatlar, ba’zida zo‘ravonliklar, suvdan tekin foydalanish uchun olib borilgan kurashlar natijasida yuzaga kelgan (Bacon 1980; Poliakov 1992). O‘z ehtiyoji uchun g‘alla, sabzavot va meva yetishtirish uchun sug‘orish dehqonlar uchun har doim birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan. Sut va go‘sht mahsulotlari olish uchun hayvon boqish esa faqat badavlat xonadonlarga xos bo‘lgan (Bacon 1980).

Ko‘chmanchi chorvachilik tizimi esa tabiiy yaylovlarning keng maydonlarda foydalanilishiga asoslangan bo‘lib, bu katta yer hududlarini talab qilgan. Bunday yaylovlar odatda katta qarindoshlik guruhlari tomonidan umumiy ravishda ishlatilgan. Qishda ular odatda janubdagi yarim sahro hududlarida joylashgan bo‘lib, bu yerda ob-havo yumshoqroq bo‘lgan, yozda esa shimolroqqa ko‘chib, mavsumiy iqlimdan foydalanilgan. Shuning uchun ko‘pchilik ko‘chmanchilar aynan qishda dehqonlarga eng yaqin joylarda yashagan va vaqt o‘tishi bilan shu yerga o‘rnashib qolganlar. Ko‘chmanchi xo‘jalikda o‘z ehtiyojini ta’minlash muhim rol o‘ynagan bo‘lsa-da, bu hech qachon yetarli bo‘lmagan. Shu bois, tashqi dunyo bilan aloqa ko‘chmanchilar iqtisodiyoti uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan (Khazanov 1984).

Rossiya va Sovet hokimiyati ostidagi Markaziy Osiyo

Bu davrda Markaziy Osiyoda iqtisodiy hamda siyosiy sohalarda keskin o‘zgarishlar yuzaga kelish arafasida edi. Garchi savdo aloqalari uzoq yillardan beri mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, XVIII asrdan boshlab Rossiya imperiyasi qozoq ko‘chmanchilari foydalanayotgan hududlarga asta-sekin kirib borishni boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmida esa rus qo‘shinlari janubga qarab yurish qilgan va qisqa vaqt ichida G‘arbiy Markaziy Osiyoning katta qismini — keyinchalik "Rossiya Turkistoni" deb nom olgan hududni — egallab olgan.

Toshkent 1865-yilda, Samarqand esa 1868-yilda bosib olingan. Aynan shu yili Buxoro amiri ham, besh yil o‘tib Xiva xoni ham Rossiya hukmronligini tan olishga majbur bo‘lgan. Uchinchisi — Qo‘qon xonligi — 1876-yilda butunlay bosib olinib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Rossiya davlat tuzilmasiga qo‘shib yuborilgan. Bu hudud Buxoro va Xivadagi bosib olingan yerlar bilan birlashtirilib, "Turkiston general-gubernatorligi" deb nomlangan yangi ma’muriy birlikka aylantirilgan (Becker 1968: 25 va undan keyingi sahifalar).

Shu tariqa, Markaziy Osiyodagi o‘zbeklar yashaydigan hududlar mustamlakachi imperiyaning bir qismiga aylangan va bu holat mintaqaning ijtimoiy hamda etnik manzarasini yana bir bor o‘zgartirgan. Bu jarayon o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga Sovet hokimiyati davrida boshlangan “milliy chegaralash” siyosati bilan yetgan — u har bir odamdan o‘zini aniq bir etnik toifaga bog‘lashni talab qilgan va shu orqali tasniflash hamda o‘zaro munosabatlarning butunlay yangi tartibini joriy qilgan. Ammo odamlar bu belgilangan milliylikni qanchalik darajada qabul qilganlari va ichki ongiga singdirganlari haqida hozircha nisbatan kam ma’lumot bor.

Keyingi boblarda ko‘rsatiladiki, madaniy naqshlar va tasavvurlar odamlar ongida hanuzgacha sobiq davr merosidan, ya’ni tarixiy an’analar va avvalgi o’zlik shakllaridan kelib chiqib shakllangan, davlat tomonidan belgilangan yangi milliy toifalardan esa faqat qisman ta’sirlangan. Shu sababli, Sovet milliy siyosatini "an’anaviy o’zliklarni to‘liq buzgan muhandislik" sifatida tasvirlash juda bo‘rttirilgan bahodir.

Ammo dastlabki bosqichda, Rossiya mustamlakachilari o‘zlarini “madaniyat va taraqqiyot tashuvchilari” deb bilgan bo‘lishsa-da, ular mahalliy hayotga jiddiy aralashmagan. Shu sababli, boshida mahalliy aholining hayoti deyarli o‘zgarmagan. Ruslar ba’zi yirik shaharlarda o‘zlarining alohida mahallalarini tashkil etgan, ammo qishloq joylarda ko‘chib kelganlar juda kam bo‘lgan va madaniy aloqalar yuzaki qolgan (Becker 1968; Bacon 1980; Allworth 1990).

Shunga qaramay, paxta yetishtirishni ko‘paytirishga qaratilgan dastlabki harakatlar kelajakdagi o‘zgarishlarning boshlanishidan darak bergan. Bunga qarama-qarshi ravishda, chorvachilik yuritiladigan dasht hududlari “foydalanilmayotgan” deb hisoblangan va ular Rossiya ma’muriy tizimiga qat’iy qo‘shib yuborilgan. Ayniqsa qozoqlar va qirg‘izlar uchun hayot keskin o‘zgargan — va bu o‘zgarishlar ular foydasiga bo‘lmagan. Ularning keng yaylov yerlarining rus ko‘chmanchilari foydasiga tortib olinishi ularning butun turmush tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatgan (Demko 1969; Kendirbai 2002; Rottier 2003).

XIX asr oxirlariga kelib, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik bosqinchiliklari voha hududlariga ham chuqur kirib bora boshladi. Garchi Xiva va Buxoro rasmiy jihatdan hali mustaqil bo‘lib turgan bo‘lsa-da, ular tobora Rossiyaga qaram bo‘lib borayotgan edi (Becker 1968: 125 va keyingi sahifalar). Bu eng avvalo qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga — paxta, g‘alla, meva va chorvachilik mahsulotlariga — ta’sir ko‘rsatdi. Sanoat ishlab chiqarishi esa deyarli rivojlanmagan edi. Savdo Markaziy Osiyo uchun yangilik bo‘lmagan, biroq uning hajmi ayniqsa sobiq Qo‘qon xonligi hududida keskin oshgan. Aynan shu yerda paxta deyarli yagona eksport mahsulotiga aylangan. Shu bilan bir vaqtda rus aholisining bu hududlarga ko‘chib kelishi va ular asos solgan posyolkalar soni va hajmi ortib bordi (Becker 1968: 169 va undan keyingi sahifalar; Bacon 1980; McChesney 1996).

Dasht mintaqalarida esa mahalliy aholi uchun vaziyat yanada og‘irlashdi. Eng serhosil yaylovlar rus ko‘chmanchilari foydasiga tortib olindi, natijada chorvachilik inqiroz darajasiga tushib ketdi (Demko 1969; Olcott 1987). Natijada ocharchiliklar yuz berdi va yuz minglab odamlar Xitoyga qochishga majbur bo‘ldi. Ayrim qozoqlar, ko‘rinishidan, kelajakda O‘zbekiston deb nomlanadigan hududning dasht va cho‘l mintaqalariga ham ko‘chib kelganlar (qarang: 2-bob).

Yana bir silkinish Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi musulmon aholini harbiy xizmatga chaqirish to‘g‘risidagi qarori bilan yuzaga keldi. Bu qaror eng ko‘p dashtlarda yashovchi ko‘chmanchilarni zararga solgan bo‘lsa-da, u butun mintaqadagi jamiyatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazgan va Rossiya rejimiga nisbatan chuqur norozilik va ishonchsizlik tug‘dirgan.

Shu sababli, bolsheviklar 1917-yil oxirida hokimiyatni qo‘lga kiritganlarida, imperiya bo‘ylab musulmon xalqlarning qalbini oson zabt etamiz deb o‘ylagan edilar. Ammo bu katta darajada xom xayol bo‘lib chiqdi. Garchi eski tuzum ko‘pchilik tomonidan yoqtirilmagan bo‘lsa-da, yangi jamiyat barpo etish — xususan, ateistik ruhdagi, mavjud ijtimoiy tartibni ag‘darishga qaratilgan g‘oyalar — aholining katta qismida qiziqish uyg‘otmagan (Northrop 2000; Keller 2001; Kamp 2006).

Keyingi yillarda ro‘y bergan fuqarolar urushi davrida “Bosmachilik” deb nom olgan qarshi harakat Qizil Armiya bilan jang qildi, va bu harakatning ayrim qoldiqlari Tojikiston tog‘larida hatto 1930-yillar oxirigacha yashab qoldi. Biroq, yetarlicha uyushganlik va boshqa muxolifat kuchlari bilan hamkorlik yetishmagani sababli, Bosmachilar Sovet hokimiyatining qaror topishiga jiddiy tahdid sololmaganlar. Bu orada yuz minglab markaziy osiyoliklar — afg‘on, xitoy, turk va boshqa hududlarga qochib ketgan (Shahrani 1979; Shalinsky 1979; Svanberg 1988).

Yangi tuzumning eng asosiy maqsadlaridan biri iqtisodiy tuzilmalar va mulkchilik huquqlarini tubdan o‘zgartirish edi. Dastlab kollektivlashtirishga qaratilgan harakat boshlanganda dehqonlar orasida bu siyosat katta qiziqish uyg‘otmadi. Shundan so‘ng, rejim “Yangi Iqtisodiy Siyosat” (NEP) deb nomlangan yo‘nalishga o‘tdi — bu siyosat tadbirkorlik erkinligini kengaytirib, bozordagi savdo operatsiyalarini erkinlashtirgan edi. Ammo Stalin 1920-yillarning oxirida yakka hokimiyatni qo‘lga kiritgach, kollektivlashtirish kuch bilan amalga oshirila boshlandi.

Yer, chorva va boshqa mulklar tortib olindi, biroq yangi tashkil etilgan davlat va jamoa xo‘jaliklari yetarlicha texnika va resursga ega emas edi, natijada oziq-ovqat yetishtirish yetarli darajada ta’minlanmadi. Taxminan 1,5 million qozoq — ya’ni butun aholining 40 foiziga yaqin qismi — ochlikdan halok bo‘ldi. Rasmiylar bu fojiani ongli ravishda to‘xtatmagan (Olcott 1987). Yana yuz minglab odamlar Afg‘oniston va Xitoyga qochib ketdi, ba’zilari, ehtimol, O‘zbekistonga ham o‘rnashgan bo‘lishi mumkin.

Markaziy Osiyoning o‘troq hududlarida kollektivlashtirish biroz yumshoqroq amalga oshirildi, chunki bu hududlar iqtisodiyot uchun muhimroq deb hisoblangan. Shunga qaramay, ko‘plab boy va o‘rtahol dehqonlar “kulak” yoki “ishchi sinfiga qarshi dushman” sifatida surgun qilindi va ular hech qachon qaytib kelmadi (Fierman 1997: 362 va undan keyingi sahifalar).

1920-yillardan boshlab kichik kooperativ xo‘jaliklar (kolxozlar) tashkil etilishi bilan ishlab chiqarish va iste’mol ustidan nazorat tobora davlat qo‘liga o‘ta boshladi, dehqonlar esa oddiy ishchilarga aylantirildi. Keyingi o‘n yilliklarda bu kichik kolxozlar yirik birliklarga birlashtirildi yoki davlat xo‘jaliklariga (sovxozlarga) aylantirildi. Shundan so‘ng voha mintaqalaridagi deyarli butun qishloq xo‘jaligi yeri paxta yetishtirishga yo‘naltirildi. Faqat ozgina qismi g‘alla, sabzavot va boshqa mahsulotlar uchun ajratildi.

Rejalashtirilgan umumittifoq iqtisodiy siyosatning bir qismi sifatida, O‘zbekiston va Tojikiston g‘alla mahsulotlarini boshqa respublikalardan — asosan Qozog‘istondan — olib kirgan, sabzavot va mevalar esa odamlarga qoldirilgan kichik xususiy tomorqalarda yetishtirilgan. Ishlab chiqarish markazlashgan reja asosidagi iqtisodiyotga qattiq bog‘langan bo‘lib, har bir kolxoz va uning tarkibidagi brigadalarga, ularning tabiiy-iqlimiy sharoitlariga qarab, aniq yillik rejalar — ya’ni kvotalar — belgilab berilgan.

Davlat bu xo‘jaliklarga zaruriy resurslar bilan — urug‘, o‘g‘it, texnika, yonilg‘i va ishchi kuchi — ta’minotchi sifatida xizmat qilgan. Mening dala tadqiqotlarimda aksariyat odamlar sotsialistik davrni, ayniqsa yashash sharoitlari va iste’mol nuqtayi nazaridan, iliq eslab, ijobiy baholadilar. Ish og‘ir bo‘lganini aytishdi, biroq tovarlar arzon va hamma joyda mavjud edi. Maktab ta’limi va doimiy tibbiy xizmatga kirish imkoniyati ham keng baholangan. Dastlab aholining sotsialistik tizimga nisbatan bir oz shubha bilan qaragani kuzatilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan bu tuzum keng qo‘llab-quvvatlovga erishgan.

Sovet hokimiyatining ilk yillarida iqtisodiy o‘zgarishlarni ilgari surish bilan birga, etnik belgilangan ma’muriy birliklar ham tashkil etildi. Bu birliklar butun davlat iyerarxiyasiga bog‘lab qo‘yildi. Shu sababli har bir shaxs ma’lum bir milliy yoki etnik guruhga mansub deb belgilanishi kerak edi. O‘z navbatida, bu guruhlar hudud va madaniy o‘ziga xoslik asosida aniqlanishi lozim edi.

Bu “milliy chegaralash” jarayoni 1920-yillardagi hokimiyatni egallashdan so‘ng darhol boshlangan va 1936-yilga kelib asosan yakunlangan. Markaziy Osiyoda bu jarayon besh Sovet Sotsialistik Respublikasi (SSR)ning tashkil topishiga olib keldi: Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston va Tojikiston. Shuningdek, kichikroq etnik hududlar ham vujudga keltirildi, jumladan Qozog‘istonga qarashli bo‘lgan, biroq keyinchalik O‘zbekistonga o‘tkazilgan Qoraqalpog‘iston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (ASSR) hamda Tojikiston tarkibidagi Tog‘li Badaxshon Avtonom Viloyati. Aslida esa, bu respublikalar va mintaqalar cheklangan vakolatga ega bo‘lgan ma’muriy birliklardan iborat edi (qarang: kirish qismda milliy chegaralash jarayoni va sovet etnos nazariyasiga bag‘ishlangan muhokamalar).

Ba’zi kuzatuvchilarning fikricha, Markaziy Osiyodagi “milliy chegaralash” jarayoni ancha ixtiyoriy, ya’ni tartibsiz va beqaror amalga oshirilgan. Biroq stalinchilik siyosatining boshqa elementlaridagi strategik yondashuv bu jarayon ortida ham kengroq siyosiy reja bo‘lganini ko‘rsatishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, boshqa tadqiqotchilar bu chegaralash atayin yomon niyat bilan amalga oshirilgan, deb hisoblaydi — ya’ni, titul etnoslar (ya’ni respublikalarga nom beruvchi millat vakillari) katta guruhlar bo‘lib boshqa respublikalarga sun’iy tarzda bo‘lib yuborilgan.

G‘arb olimlari, xususan sovetologlar fikricha, bu bo‘linishlar mahalliy aholining Pan-Turkizm yoki Pan-Islom kabi kengroq siyosiy birlik g‘oyalariga bo‘lgan moyilligini jilovlash maqsadida amalga oshirilgan (Zenkovsky 1960; Landau 1995). Bunday siyosat dastlabki sovet davridagi mahalliy elitaning bir qismini — ularning ko‘pchiligi sobiq jadidlar va ilk kommunistlar edi, masalan Xo‘jayev va Fitrat — o‘ziga jalb qilgan (Hisao 1989). Ba’zilar uchun kommunistlarga qo‘shilish strategik qaror bo‘lgan — ular eski tuzumni ag‘darib, erkinroq yoki millatchilik ruhidagi hukumat shakllantirishni umid qilgan. Ammo bu orzular ro‘yobga chiqmaydi. Aksincha, ushbu birinchi mahalliy elita avlodi 1930-yillar oxiridagi Stalin repressiyalari paytida deyarli butunlay yo‘q qilingan (Becker 1968: 301 va undan keyingi sahifalar).

Shu bilan birga, tarixiy manbalardan ko‘rinadiki, Turkistonning siyosiy birligi real imkoniyat sifatida ko‘rilmagan. Mintaqadagi asosiy guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlar ko‘pincha ularning umumiy manfaatlaridan ustun bo‘lgan (Landau 1995). Shuningdek, arxiv hujjatlariga ko‘ra, etnik va ma’muriy chegaralarni belgilashda faqat markaziy hokimiyatning buyrug‘i emas, balki mahalliy va mintaqaviy darajadagi muzokaralar ham muhim rol o‘ynagan (Vaidyanath 1967; Baldauf 1991; Slezkine 1994; Keller 2001; Martin 2001; Suny va Martin 2001; Edgar 2004; Hirsch 2005).

Besh sovet respublikasi ichida O‘zbekistonning hududiy chegaralari ayniqsa ixtiyoriy va sun’iy chizilgandek tuyuladi. Uning tarkibiga sobiq Turkiston general-gubernatorligining janubiy qismi (keyinchalik ASSRga aylantirilgan) hamda ilgari mustaqil deb e’lon qilingan Xiva va Buxoro Xalq Respublikalarining katta qismi kiritilgan edi (Becker 1968). Buxoroning sharqiy hududlari va sobiq Qo‘qon xonligining g‘arbiy va janubiy yerlarining bir qismi dastlab O‘zbekiston tarkibidagi Tojikiston ASSR sifatida tashkil etildi, biroq 1929-yilga kelib Tojikiston mustaqil respublika maqomiga ega bo‘ldi (Vaidyanath 1967; Roy 2000: 54 va undan keyingi sahifalar).

Aynan shu davrda shakllantirilgan “o‘zbeklik” mazmuni haqidagi bahslar ilgari ham tilga olingan. Shuningdek, ayrim tadqiqotchilar sovet rejimi o‘zbeklarga, ayniqsa tojiklar bilan solishtirganda, alohida imtiyoz berganini, ularni mintaqadagi “katta aka” rolida ko‘rmoqchi bo‘lganini ta’kidlaydi. Darhaqiqat, o‘zbeklik etnik chegaralari ancha keng chizilgan va ko‘plab odamlar aynan shu chegaralarni asosliroq ko‘rsatish maqsadida o‘zlarini o‘zbek deb ro‘yxatga olishga majbur bo‘lgan (Allworth 1990; Schoeberlein 1994; Subtelny 1994). Bu jarayonga Qurama va Turk kabi alohida guruhlar (shuningdek, noaniq Sart toifasi) hamda ko‘plab tojik, qozoq va turkmanlar ham qo‘shilgan.

Biroq bu holatlarning barchasi faqatgina majburiyatsiz bo‘lib o‘tmagan. Ayrim guruhlar pragmatik sabablarga ko‘ra o‘zbek yorlig‘ini ixtiyoriy ravishda qabul qilganlar (Baldauf 1991). Shu bilan birga, yuqorida ta’kidlanganidek, sovet ta’rifi o‘zbeklikni asosan o‘troq aholi orqali aniqlagan. Unga ko‘ra, o‘zbeklarning etnogenetik shakllanishi deyarli XII asrda yakunlangan deb qaralgan — garchi ba’zi tadqiqotchilar Shayboniy bosqinchilari rolini alohida ta’kidlagan bo‘lsa ham (Shaniyazov 1978).

Sun’iy xarakteriga qaramay, Sovet davrida “millat yaratish” jarayoni nisbatan muvaffaqiyatli kechdi va aholining o‘zi tomonidan ham tezda qabul qilindi. Bunga yordam bergan asosiy omillardan biri — adabiy tillarni yaratish edi. Bu tillar odatda mavjud dialektlar ichidan eng farqli va ajralib turadiganlar asosida tanlangan. O‘zbeklar holatida bu — Farg‘ona vodiysining forscha ta’sirga uchragan lahjalari bo‘lib, ular boshqa turkiy tillardan farqli o‘laroq, unli tovushlar uyg‘unligiga ega emas (Allworth 1990: 237; Soucek 2000: 33–34).

Pasport va shaxsiy guvohnomalarda milliy yoki etnik mansublikni ko‘rsatish amaliyoti ham bu jarayonga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan (quyida bu mavzu batafsil muhokama qilinadi). Bunday belgilashlar kishilarning kasbiy hayotiga ham ta’sir ko‘rsatgan, ya’ni ayrim hollarda kamsitish siyosatini, boshqa hollarda esa aksincha — ijobiy diskriminatsiya (ya’ni milliy kvotalar orqali yordam) imkonini bergan (Khazanov 1993: 187). Davlat tomonidan aniqlangan “milliy madaniyat” yuksak darajada targ‘ib qilingan. Bu esa bir tomondan turli guruhlar o‘rtasida “ajralib turish” hissini mustahkamlasa, boshqa tomondan, haqiqiy madaniy mazmunni folklorga aylantirib yuborgan.

Shunga qaramay, Sovet davrida respublikalar qanday real huquqlarga ega bo‘lgan, degan savol ochiq qoladi. Ba’zi tadqiqotchilarning, xususan “totalitar maktab” tarafdorlarining, “faqat Moskva hokimiyatga egadir” degan iddaolari ancha bo‘rttirilgan. O‘sha davrda o‘tkazilgan bir nechta antropologik tadqiqotlar mahalliy darajada turli tomonlar o‘rtasida faol muzokaralar kechganini ko‘rsatadi (Humphrey 1983).

Boshqa tomondan, Sovet Respublikalarining suvereniteti yoki avtonomiyasi haqidagi rasmiy ta’riflar amalda unchalik haqiqatga mos kelmagan. Nazariy jihatdan har bir SSR o‘z konstitutsiyasiga, parlamentiga va hatto SSSR tarkibidan chiqish huquqiga ega edi. Ammo amalda barcha muhim qarorlar Moskvada qabul qilingan. Sotsialistik boshqaruvning ilk o‘n yilliklarida mahalliy kadrlar juda kam edi, rahbarlik lavozimlarining ko‘p qismi esa ruslar tomonidan egallangan — ba’zilari ilgari bu yerga ko‘chib kelganlar, boshqalari esa markaz tomonidan yuborilgan edi. “Korennizatsiya” (ya’ni mahalliylashtirish) deb atalgan dastlabki siyosat esa partiya va davlat lavozimlarida mahalliy millat vakillarining ulushini oshirishga qaratilgan rejalashtirilgan harakat edi (Martin 2001; Hirsch 2005).

1930-yillarda bu siyosat butunlay o‘zgarib ketdi — mahalliy ziyolilar “millatchilik kayfiyatida” ayblanib, ommaviy ravishda qatag‘on qilindi. Biroq bu siyosat keyinchalik qayta tiklandi va ayniqsa Brejnev davrida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Bu davrda, agar kerakli miqdorda paxta va boshqa xomashyo markazga yetkazilsa, markaziy hokimiyat mahalliy ishlarga deyarli aralashmasdi (Critchlow 1991: 19 va undan keyingi sahifalar). Biroq bu siyosat kutilgan natijalarni bermadi — aksincha, yangi elita kuchli darajada korrupsiyalashgan edi.

Brejnev davrida, ya’ni har bir Markaziy Osiyo respublikasiga bir rahbar deyarli 30 yil mobaynida bosh bo‘lgan davrda, mintaqa nepotizm (qarindosh-urug‘chilik) va kollektiv mulkni noqonuniy o‘zlashtirish bilan bog‘liq ayblovlar bilan “mashhur” bo‘lib ketdi. Ayniqsa, 1980-yillarning boshida O‘zbekistonda yuz bergan “paxta ishi” keng jamoatchilikni larzaga soldi — minglab mahalliy va viloyat rahbarlari firibgarlikda ayblanib hibsga olindi. Bu hodisa butun Sovet jamiyatini larzaga soldi va natijada Markaziy Osiyo bo‘ylab mahalliy partiya yetakchilari lavozimidan chetlatildi (Critchlow 1991).

Shu bilan birga, sotsialistik mafkuraning inkor etilmas asosiy maqsadi — uzoq istiqbolda bo‘lsa-da, barcha etnik yoki milliy guruhlarni yagona bir jonzotga — adabiyotda noaniq tarzda “homo sovieticus” (ya’ni “sovet odami”) deb atalmish yangi inson turiga birlashtirish edi (Critchlow 1991). Jamiyat hayotining barcha sohalarida rus tilining mutlaq ustuvorligi aynan shu niyatning yaqqol belgisi bo‘lgan. Biroq bu siyosat qanchalik ongli ravishda yuritilgan va qanchalik real siyosiy ehtiyojlarga javob bo‘lganini aniqlash qiyin.

Shu narsa aniqki, ruslar — qayerda yashamasinlar — mahalliy tillarni o‘rganishga qattiq istaksizlik bilan qaraganlar. Ularning ko‘pchiligi o‘zlarini go‘yoki “bilimdon katta aka” rolida ko‘rishni afzal ko‘rgan — ya’ni o‘zlarini “kam rivojlangan xalqlarga” yo‘l ko‘rsatuvchi sifatida tasavvur qilganlar (Khazanov 1993). Hatto bugungi kunda ham, ko‘plab ruslar o‘z qo‘shnilariga ularning ona tilida salomlashishni ham bilmaydilar.

Diniy bogʻliqliklardan xalos boʻlish ham “homo sovieticus” — yangi sovet odamini yaratish gʻoyasining asosiy yoʻnalishlaridan biri edi. 1960-yillardan boshlab, Sovet hokimiyatining islomga qarshi olib borgan hujumlari qay darajada muvaffaqiyatli boʻlganiga doir bahslar davom etmoqda (Bennigsen va Broxup 1983). Baʼzi tadqiqotlarda hatto yuqori lavozimli partiya amaldorlari orasida ham diniy marosimlar yashirincha davom etganini koʻrsatuvchi daʼvolar keltirilgan (Critchlow 1991: 167 va undan keyingi sahifalar).

Biroq bu boradagi munozaralarning koʻpi — oʻsha davrda ham, hozir ham — amaliy maʼlumotlar asosida emas, balki mafkuraviy ishonchlar bilan yoʻnaltirilgan. Shunga qaramay, shuni aytish mumkinki: Sovetlar davridagi islomga boʻlgan munosabat turli bosqichlarda qatʼiylik darajasiga ega boʻlgan, lekin umuman olganda, u nasroniylikka nisbatan olib borilgan siyosatdan ham ogʻirroq boʻlmagan (Krämer 2002: 57 va undan keyingi sahifalar).

Mustaqil O‘zbekiston: Siyosiy va Iqtisodiy O‘zgarishlar
Sotsialistik rejalashtirilgan iqtisodiyotdagi yaxshi hujjatlashtirilgan muammolardan biri shundaki, davlat tomonidan yetkazib berilishi kerak bo‘lgan resurslar ko‘pincha o‘z vaqtida kelmas edi yoki va’da qilinganidan kamroq miqdorda yetkazilar edi. Bu esa ishlab chiqarish rejalari bajarilmasligiga olib kelardi. Shu bilan birga, tizim kolxoz ishchilari va rahbarlarini aldashga undaydigan rag‘batlar ham yaratgan edi. Bu ko‘pincha umumiy mulkni o‘zlashtirish bilan bog‘liq edi — masalan, mashhur paxta mojarosida Moskva markaziy hukumati yillar davomida hech qachon yetishtirilmagan paxtaga kamida bir milliard rubl to‘lagan edi (Critchlow 1991: 40 va undan keyingi sahifalar).

Oxir-oqibat, bunday kamchiliklar Moskva rejimini islohotlarga majbur qildi. G‘arbda bu islohotlar Gorbachyov davrida amalga oshirilgan perestroyka (qayta qurish) va glasnost (oshkoralik) siyosati sifatida tanildi. Biroq Markaziy Osiyoda ko‘plab odamlar bu siyosatni o‘zlarining nisbatan barqaror hayot tarziga imkon bergan yutuqlarni ataylab barbod qilishga qaratilgan urinish deb qabul qilishdi (Werner 1997; Zanca 1999; Finke va Sancak 2007).

Markaziy Osiyo respublikalaridagi rahbarlar islohotlarga katta qiziqish bildirishmadi, biroq tarixning oqimi ularning ikkilanishini bosib o‘tdi. Sovet Ittifoqi asta-sekin parchalanib borar ekan, Markaziy Osiyo respublikalari ham 1990-yilda o‘z suverenitetini e’lon qildilar. Ammo to‘laqonli mustaqillik sari so‘nggi qadam faqat 1991-yil oxirida tashlandi. O‘sha vaqtga kelib, Rossiya Federatsiyasining Ittifoqlik tuzilmadan chiqishi bilan Sovet Sotsialistik Respublikalar Ittifoqi amalda mavjud bo‘lmay qoldi.

1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston rasmiy ravishda o‘z mustaqilligini e’lon qildi va dekabr oyida Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga (MDH) qo‘shildi. Boshqa Markaziy Osiyo respublikalari singari, yangi hukumat elitasi asosan sobiq kommunistik rahbarlardan iborat bo‘lib, ular hokimiyatni o‘z qo‘lida saqlab qolishga intildilar. Mustaqil O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov bo‘ldi — u 1989-yildan beri O‘zbekiston Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasining birinchi kotibi sifatida respublika rahbari edi (Akbarzadeh 1996b; Fierman 1997).

Kechgi Sovet davri va mustaqillikning dastlabki yillari O‘zbekistonda ehtiyotkorona demokratiyalashuv islohotlari bilan kechdi. “Birlik” va undan ajralib chiqqan “Erk” harakatlari qisqa vaqt ichida ommaviy qo‘llov topdi, biroq hukumat ularni biroz sabr-toqatdan so‘ng taqiqlab qo‘ydi (Fierman 1997; Capisani 2000). Slavyan va tojik aholining huquqlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan boshqa tashkilotlar ham ichki totuvlikka tahdid deb topilib, rasman tan olinmay qo‘yildi. Ularning o‘rniga hukumat tashabbusi bilan har bir milliy ozchilik uchun alohida madaniy markazlar ochildi (Fierman 1997: 370 va undan keyingi sahifalar).

1991-yilda O‘zbekiston Kommunistik partiyasi rasman O‘zbekiston Xalq Demokratik partiyasiga aylantirildi, biroq rahbariyat va tuzilma deyarli o‘zgarmadi. Islom Karimov partiya rahbari sifatida faoliyatini davom ettirdi va o‘z ta’sirini partiya doirasida ham, undan tashqarida ham bosqichma-bosqich kuchaytirdi. 1991-yil dekabr oyida o‘tkazilgan prezident saylovlarida u 86 foiz ovoz to‘pladi; yagona muxolif nomzod — “Erk”dan Muhammad Solih esa 12 foiz ovoz oldi (Fierman 1997; Capisani 2000). 1990-yillarning o‘rtalariga kelib, Karimovning hokimiyati deyarli hech qanday qarshiliksiz mustahkamlangan edi — uning ko‘plab tanqidchilari qamoqdan qochib, mamlakatni tark etishga majbur bo‘ldilar.

Vaziyat 1992-yildan keyin yanada keskinlashdi. Qo‘shni Tojikistonda fuqarolar urushi boshlangan va Andijon hamda Namanganda zo‘ravonlik bilan kechgan tartibsizliklar hukumatga muxolif guruhlarni bostirish uchun bahona bo‘lib xizmat qildi. 1995-yilda Karimov prezidentlik muddatini referendum orqali 2000-yilgacha uzaytirdi — rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ovoz beruvchilarning 99 foizi bu qarorni qo‘llab-quvvatlagan (Kangas 1994; Akbarzadeh 1996b; Fierman 1997). Shunga o‘xshash deyarli bir ovozdan qo‘llab-quvvatlash bilan uning prezidentlik muddati yana bir necha bor uzaytirildi va u yaqin orada iste’foga chiqish niyati yo‘qligini bildirmadi. Uning ichki hokimiyati Sovet davridagi darajadan ham oshib ketdi (Spechler 2008).

Karimov viloyat hokimlarini tayinlaydi, ular esa o‘z navbatida tuman va shahar hokimlarini belgilaydi. Parlament a’zolari prezident nazoratidagi partiyalar va viloyatdagi partiya qo‘mitalari tomonidan nomzod sifatida ilgari suriladi — bu qo‘mitalar ham Karimov tomonidan tayinlangan hokimlar tomonidan boshqariladi. Prezident shuningdek, vazirlar va oliy sudyalarni tayinlaydi hamda qurolli kuchlarning bosh qo‘mondoni hisoblanadi (Fierman 1997: 384 va undan keyingi sahifalar).

Konstitutsiyada demokratik tizim nazarda tutilgan bo‘lsa-da, amalda bu tizim chetlab o‘tiladi — prezident qonun chiqarish va ijrosini to‘liq nazorat qiladi. Ommaviy axborot vositalari ham deyarli to‘liq nazorat ostida, huquq-tartibot organlari va harbiylar esa bu siyosatni qat’iy amalga oshiradilar (Freedman and Shafer 2011). Ayniqsa 1999-yil fevralida prezidentga uyushtirilgan suiqasddan so‘ng qiynoqlar va suiiste’mollar haqida ko‘plab xabarlar tarqaldi (Capisani 2000; Sagdeev and Eisenhower 2000). Taxminlarga ko‘ra, minglab shaxslar qamoqqa olingan, ularning ko‘pi adolatli sudsiz va yuridik yordam olmasdan hibsga olingan. 2005-yilda Andijonda bir necha yuz kishi o‘ldirilgan namoyishlar ham shu nazorat siyosatining davom etayotganini ko‘rsatadi (Megoran 2005; Fumagalli 2006).

Tashqi siyosat ham xuddi shunday darajada ta’sir ko‘rdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida qandaydir mintaqaviy integratsiya shakllanishiga umidlar bo‘lgan edi, biroq bu umidlar, asosan, puch bo‘lib chiqdi. Bu borada faqat O‘zbekistonni ayblash adolatdan emas, biroq Toshkent hukumati bu jarayonda ayniqsa hamkorlikdan yiroq bo‘lib qolmoqda — hozirgacha ham. O‘zbekiston o‘zining qat’iy pozitsiyasini mintaqaga terrorchilarning kirib kelayotgani haqidagi ayblovlar bilan izohlaydi, ammo ayniqsa Tojikiston va Qirg‘iziston bilan munosabatlar keskin tus olgan. Turkmaniston bilan ham aloqalar yaxshi emas. Yana bir kuchli qo‘shni — Qozog‘iston — doimiy ravishda do‘stona bo‘lmagan davlat sifatida ko‘riladi. O‘zbekiston matbuoti uni “iqtisodiy tajovuzkorlikda” ayblaydi, xususan, chegara ortidan olib kirilayotgan mahsulotlar ko‘pincha arzonroq bo‘lgani uchun.

Siyosiy va iqtisodiy sohalarda jiddiy islohotlar o‘tkazishga istak bo‘lmaganiga qaramay, hukumat ayni paytda sovet davrini eslatuvchi barcha narsalarni yo‘qotishga harakat qilmoqda. Butun mamlakat bo‘ylab sotsialistik qahramonlar yoki “xalqaro do‘stlik” sharafiga nomlangan ko‘chalar, qishloqlar va kolxozlarga yangi, “ko‘proq o‘zbekona” nomlar berilmoqda. Bu jarayon ommaviy makonlarni o‘zgartirish bilan ham birga kechmoqda. 1992 yilda Toshkent markazidagi Lenin haykali olib tashlandi, va ushbu maydon “Mustaqillik maydoni” deb qayta nomlandi. Oradan ko‘p o‘tmay, 1993 yilda Karl Marks haykali o‘rniga Amir Temur haykali o‘rnatildi (Hegarty 1995). Uch yildan keyin esa uning 660 yilligiga bag‘ishlab muzey ochildi. Sovet davrida milliylikning bir ifodasi bo‘lgan me’morchilik bugungi hukumat tomonidan ham yangi O‘zbekistonni mintaqaviy tarix fonida ifodalash vositasi sifatida ishlatilmoqda (Akbarzadeh 1996b; Bell 1999).

Markaziy Osiyodagi boshqa respublardagi kabi, O‘zbekiston aholisi ham bir hil emas va asosan sovet siyosati mahsulidir. Bugungi kunda qayta tiklanayotgan tarixiy qahramonlar va milliy ramzlarning ko‘pchiligi boshqa Markaziy Osiyo xalqlari tomonidan ham o‘zlashtirilmoqda. Shu bilan birga, ta’limning tobora “o‘zbeklashtirilishi” natijasida ozchilik tillari chetga surilmoqda. Ko‘pgina ota-onalar farzandlarini o‘zbek maktabiga berishni afzal ko‘rishmoqda, chunki bu ularning kelajagi uchun imkoniyatlarni oshiradi. Bu jarayondan eng ko‘p zarar ko‘rayotganlardan biri tojiklardir: Tojikistonda o‘qish endi jozibali variant emas — O‘zbekiston bu yerda olingan diplomlarni tan olmaydi, va fuqarolar urushidan so‘ng qashshoqlikda yashayotgan mamlakatda doimiy yashash istagi ham unchalik katta emas. Qozoqlar uchun vaziyat biroz yaxshi, chunki ularning davlatlari iqtisodiy jihatdan nisbatan barqarorroq sharoit yaratmoqda.

Uzbеklаrning boshqa ozchilik millatlarga nisbatan maqomi muhim masala bo‘lib qolmoqda; biroq bundan ham muhimroq savol — aslida o‘zbeklar kim? Bugungi O‘zbekiston tomonidan e’tirof etilayotgan ko‘plab tarixiy shaxslar ilk qarashda o‘zbeklarga mansub emasdek tuyuladi. O‘zbek davlatchiligining asosiga Amir Temurning qo‘yilgani yuqorida aytib o‘tilgan. U bugungi siyosiy diskursda bosqinchi emas, balki adolatli hukmdor sifatida ko‘riladi: Markaziy Osiyoni mo‘g‘ullardan ozod qilgan, O‘zbekistonni mintaqaning markaziga aylantirgan arbob sifatida. Xuddi shunday, boshqa shaxslar va madaniy voqealar ham “o‘zbeklik” tushunchasiga kiritilmoqda. Ular orasida X asr mutafakkirlari Ibn Sino, Al-Xorazmiy va Al-Beruniy bor (ularning hech biri turkiy tilda so‘zlashmagan). Shuningdek, zardushtiylikning muqaddas matnlari — Avesto — O‘zbekiston hududida yuzaga kelgani haqidagi bayonotlar ham so‘nggi yillarda muhim siyosiy-madaniy voqeaga aylangan (Sievers 2002: 118).

Bu yana bir bor davlat tomonidan aholi o‘zini qanday identifikatsiyalashi va katta ijtimoiy birliklarga nisbatan sadoqatini qanday shakllantirishi kerakligi haqidagi madaniy model va kognitiv sxemalarni yo‘naltirishga urinish mavjudligini ko‘rsatadi. Biroq, bu tarixiy shaxslar va voqealar o‘zbeklar deb etnik ma’noda e’lon qilinmaydi; ular, aksincha, davlat hududi bilan bog‘liq meros sifatida taqdim etiladi.

Xuddi shu yondashuv doirasida, O‘zbekistonda ko‘pchilik va ozchilik millatlar o‘rtasidagi munosabatlar ham aniq etnik chegaralar va raqobatdan ko‘ra, assimilyatsiyaga yo‘naltirilgan. Ya’ni, hukmron siyosiy elitaning asosiy maqsadi — fuqarolar sadoqatini muayyan tarzda shakllantirish bo‘lsa-da, bu tendensiyalar “o‘zbeklik” tushunchasining genealogik emas, balki hududiy asosda talqin qilinishini aks ettiradi.

Bu bilan uyg‘unlikda (yoki qarama-qarshi emas, balki aynan shu doirada), so‘zning aniq ma’nosidagi ilk o‘zbeklarga — ya’ni Muhammad Shayboniy va uning qipchoq tilli izdoshlariga — kamdan-kam murojaat qilinadi. Ular esa Temuriylardan farqli ravishda tashqaridan kelgan bosqinchilar bo‘lgan guruh edi. Xuddi shuningdek, O‘zbekiston SSRning shakllanishida muhim rol o‘ynagan XX asr boshidagi ilk ziyolilar — masalan, Fayzulla Xo‘jayev — ham hozirgi siyosiy narrativda unchalik eslanmaydi (Kurzman 1999: 83). So‘nggi, tarixdagi yagona muhim shaxs, yana obro‘sini tiklayotgan inson, bu — paxta mojarosidagi roli bilan mashhur bo‘lgan sobiq partiya kotibi Sharof Rashidovdir.

Zamonaviy siyosat va xalqaro akademik doiradagi O‘zbekiston bilan bog‘liq eng ko‘p bahs-munozaralarga sabab bo‘layotgan masala — bu islomiy fundamentalizm yoki, aniqrog‘i, terrorizm tahdidi hisoblanadi. Toshkent hukumati bu borada qat’iy pozitsiyani egallab, MDH bo‘ylab faoliyat yurituvchi va ayniqsa Tojikistonda kuchli bo‘lgan Islomiy Uyg‘onish Partiyasini taqiqlagan va turli “islomchilar”ga qarshi muntazam repressiyalar o‘tkazgan.

Bu guruhlar tomonidan kelayotgan xavfning jiddiyligi bo‘yicha qarashlar turlicha. G‘arb OAVlari va ko‘plab siyosiy tahlilchilar bu xavf haqiqat ekanligiga ishongan bo‘lsa (Rashid 2002), bu nuqtai nazarni ko‘plab olimlar ham qo‘llab-quvvatlagan (Naumkin 2005; Karagiannis 2010; McGlinchey 2011). Ammo boshqalar ehtiyotkorroq yondashuvni tanlab, hukumat tomonidan kuch bilan bostirish siyosati fundamentalistik xavfni kamaytirish o‘rniga uni kuchaytirishi mumkinligini ta’kidlaydilar (Schoeberlein 2001; Zanca 2005; Khalid 2007; Louw 2007).

Ko‘plab kuzatuvchilarga ko‘ra, “islomiy tahdid” da’volari muholif harakatlarni bostirish uchun bahona sifatida ishlatilmoqda. Shu bilan birga, antiterror pozitsiyasi orqali O‘zbekiston hukumati AQSh va Rossiya hukumatlari oldida o‘z nufuzini oshira oldi. Mamlakat Afg‘onistondagi AQSh harbiy operatsiyalari uchun harbiy baza ochdi va xalqaro terrorizmga qarshi kurashda qatnashuvchi sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bilan bir vaqtda, Rossiya bilan munosabatlar ham yaxshilandi — bu, ehtimol, Vladimir Putinning hokimiyat uslubi Karimovnikiga o‘xshash bo‘lgani bilan izohlanar.

Shubhasiz, O‘zbekiston Islomiy Harakati (IMU) yetakchisi Juma Namangani boshchiligidagi ayrim a’zolar Afg‘onistondagi Tolibon rejimi bilan aloqalar o‘rnatgan va ularning ko‘pchiligi 2001-yildagi bosqin davomida halok bo‘lgan. Boshqa islomiy harakatlar, xususan Hizb-ut-Tahrir, esa mafkuraviy yo‘nalishi va siyosiy amaliyoti jihatidan ancha noaniq qolmoqda. Ba’zi tadqiqotchilar radikal harakatlarning, masalan, shariatga asoslangan boshqaruv o‘rnatishga intiluvchi guruhlarning aholining keng qatlamida jiddiy qo‘llov topishi ehtimoli past deb hisoblaydi (Schoeberlein 2001).

Ayrim mualliflar fikricha, islom siyosiy o‘zgarish kuchiga ega bo‘lmasa-da, u zamonaviy o‘zbeklikni belgilovchi asosiy unsurlardan biridir (Hanks 1994; Khalmukhamedov 1999). Bu nuqtai nazarga ko‘ra, sovet davrida islom butunlay yo‘qolib ketmagan, balki uning funksiyasi o‘zgargan — ya’ni u madaniy o’zlikning ajralmas qismiga aylangan. Hatto partiya a’zosi bo‘lgan ateist funktsionerlar ham o‘zini musulmon deb his qilishi mumkin edi.

Shu sababli, 1990-yillarning boshida masjid va madrasalarning tiklanishini hukumat o‘zi qo‘llab-quvvatladi va islomiy qadriyatlarning qayta tiklanishi targ‘ib qilindi — to bu siyosat o‘zgartirilguniga qadar. Bu jarayon mintaqaning chuqur sekulyar xarakteriga zid emasdi, balki jamiyatning “qayta an’anaviylashuvi” doirasida tushuntirilar edi (Akiner 1996).

Xuddi shunday tarzda, mahalla — ya’ni qo‘shnichilik tashkiloti — postsotsialistik O‘zbekistonda eng ko‘p muhokama qilingan hodisalardan biri sifatida, bir tomondan, sotsializmgacha bo‘lgan institutlarga qaytish, ikkinchi tomondan esa zamonaviy milliy davlatning fuqarolari ustidan nazoratni kuchaytirish harakati sifatida talqin qilinishi mumkin (Abramson 1998; Koroteyeva va Makarova 1998; Massicard va Trevisani 2000; Geiss 2001; Pétric 2002; Sievers 2002).

An’anaviy ravishda mahalla shahar muhitiga xos bo‘lib, unda yashash va ijtimoiy xulq-atvor nazorat qilinar edi. Mahalla qarindoshlik aloqalariga emas, balki hududiy yaqinlikka asoslangan edi. Tashqaridan kelganlar (masalan, ko‘chmas mulk sotib olish orqali) umumiy rozilik asosida qabul qilinar edi (Geiss 2001). Sievers (2002) ta’kidlaganidek, mahalla ko‘plab jamoat xizmatlarini ko‘rsatishda asosiy rol o‘ynagan, davlat esa odatda soliq yig‘ish orqaligina aralashgan.

Sovet davrida mahalla davlat tomonidan qabul qilinib, hatto turar-joy massivlarida ham joriy etildi. Biroq bu atama, asosan, slavyan bo‘lmagan aholining yashash hududlariga nisbatan ishlatilardi. Mustaqillikdan keyin yangi hukumat ushbu institutni saqlab qolish va rivojlantirish yo‘lini tanladi — bu esa bir tomondan siyosiy nazoratni mustahkamlashga, ikkinchi tomondan esa davlatning “an’anaviy o‘zbek madaniyatini tiklovchi” timsolini yaratishga xizmat qilmoqda (Massicard va Trevisani 2000).

Bugungi kunda mahalla ikki xil tabiatga ega: bir tomondan, u davlat tizimining bir bo‘lagi sifatida faoliyat yuritadi, ikkinchi tomondan esa norasmiy ijtimoiy institut bo‘lib qolmoqda, u orqali qo‘shnilar bir-biriga yordam ko‘rsatadilar va turli maqsadlar uchun resurslarni birlashtiradilar. Mahalla davlat tomonidan o‘zlashtirilganidan so‘ng, unda rasmiy lavozimlar joriy qilindi — bu lavozimlar tuman hokimi tomonidan tayinlanadi. Sieversning ifodasi bilan aytganda, ular “quyi darajadagi davlat agentliklari”ga aylandilar (2002: 143). Shu ma’noda, mahalla davlat va fuqarolar o‘rtasidagi vositachi bo‘lib xizmat qiladi, hamda nazorat mexanizmi sifatida ishlaydi. Massicard va Trevisanining (2000) fikriga ko‘ra, davlat bu an’anaviy institutni rasmiylashtirish orqali mahalliy jamiyatga kirib borishga harakat qilgan. Sievers (2002: 120; shuningdek, Koroteyeva va Makarova 1998) buni jamiyatni “o‘zbeklashtirish” vositasi deb ham baholaydi. Aksar nashrlarda bu institut O‘zbekistonning barcha hududlariga yoyilganligi va har bir fuqaro biror mahallaga a’zo ekani ta’kidlanadi. Biroq, quyidagi boblarda ko‘rsatilishicha, O‘zbekistonning ko‘plab qishloq hududlarida mahalla instituti yaqinda joriy etilgan va u hali endi ahamiyat kasb eta boshlagan (qarang: 2-, 3- va 5-boblar).

Mahalla Sovet davridan meros bo‘lib qolgan yirik ma’muriy tizimning bir qismi hisoblanadi. Bu tizim yuqorida viloyatlar (o‘zb.: viloyat; rus.: oblast’) va ularga bo‘ysunuvchi tumanlardan (o‘zb.: tuman; rus.: rayon) iborat. Sovet Ittifoqi davrida viloyat siyosiy va iqtisodiy buyruq-zanjirlarining asosiy bo‘g‘ini bo‘lib xizmat qilgan. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq holda, davlat va uning vazirliklari yillik rejalarni viloyatlarga yuborgan, ular esa o‘z navbatida bu rejalarni tumanlar va xo‘jaliklar o‘rtasida taqsimlagan. Ushbu tizim bugungi kunda deyarli o‘zgarmagan. Har yili kuzda televidenie yangiliklarida paxta hosili statistikasi va viloyatlarning reja bajarilish tartibi haqida hisobotlar beriladi. Viloyat hokimiyatlari hanuzgacha plan topshiriqlarini tumanlarga yuboradi, tumanlar esa bu topshiriqlarni o‘zlariga qarashli tashkilotlar — kollektiv yoki xususiy xo‘jaliklar — o‘rtasida taqsimlaydi. Viloyatlar singari, tuman hokimining (hokim) uzoq muddatli lavozimda qolishi ham bu rejalarni bajarishga bog‘liq. Tumanlar esa qishloq va shaharcha fuqarolar yig‘inlaridan (qishloq fuqarolar yig’ini) iborat bo‘lib, ilgari bu tuzilmalar sel’sovet deb atalgan va hozirgacha bu nom bilan tilga olinadi.

Xuddi ma’muriy tuzilma Sovet davridan beri deyarli o‘zgarmaganidek, iqtisodiy tizimda ham sobiq sotsialistik tashkilot shakllari asosan saqlanib qolgan. Bugungi O‘zbekistonda ko‘plab siyosiy va iqtisodiy qarorlar ilgari hokimiyatni qo‘lga olgan elitalar o‘z monopoliyasini saqlab qolish va ishlab chiqarish jarayoni hamda resurslarni taqsimlash ustidan nazoratni davom ettirishga xizmat qilayotgandek tuyuladi. Mamlakat iqtisodiyoti hanuzgacha asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va ularni qayta ishlashga tayangan.

Don mahsulotlari importiga bo‘lgan qaramlikni kamaytirish maqsadida hukumat ilgari deyarli faqat paxta yetishtirishga qaratilgan siyosatni o‘zgartira boshladi. 2000-yilga kelib, ilgari paxta ekilgan qishloq xo‘jaligi yerlarining taxminan 30 foizi bug‘doy yetishtirishga yo‘naltirildi. Bu ko‘rsatkich hozirgi kunda taxminan 50 foizga yetgan. Chorvachilik esa O‘zbekistonda unchalik muhim soha emas, garchi foydalanish mumkin bo‘lgan yerlarning taxminan 80 foizi, asosan mamlakatning g‘arbiy hududlarida, yaylovlar sifatida ishlatilsa ham. 2000-yilda chorva soni 5,3 million qoramol va 8,9 million qo‘ydan (asosan qorako‘ldan) iborat bo‘lgan (Capisani 2000: 112; Makhmudovich 2005).

Davlat tomonidan narxlarni nazorat qilish va iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuv davom etgani umumiy iqtisodiy taraqqiyot uchun halokatli oqibatlarga olib keldi. Bunday siyosat xorijiy investorlarni jalb qila olmagan, shuningdek, aholining ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga turtki bermaydigan iqtisodiy tizimni yuzaga keltirdi (Bartlett 2001). Natijada YaIM pasayib bordi, ishsizlik oshdi va inflyatsiya nazoratdan chiqdi.

Ba’zi mualliflar O‘zbekiston baribir Xitoy yo‘lini tanlaydi, ya’ni ijtimoiy va siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda bosqichma-bosqich o‘tish davrini kechiradi, degan fikrda bo‘lishgan. Mintaqadagi boshqa davlatlar bilan solishtirganda inqirozning O‘zbekistonda nisbatan yengil kechgani ham bu taxminga dalil sifatida keltirilgan (Zettelmeyer 1999; Pomfret 2000). Biroq bu nisbiy “yumshoqlik” iqtisodiyotning haqiqiy yutuqlari emas, balki hukumat e’lon qilgan statistik ma’lumotlardagi yolg‘on va yashirishlar natijasi bo‘lishi ham mumkin. 1993-yilda hukumat milliy valyuta — so‘mni muomalaga kiritdi, ammo u shundan beri konvertatsiya qilinmayotgani bilan ajralib turadi.

Eski tizimni eslatuvchi belgilarni yo‘qotish maqsadida kolxoz va sovxoz atamalari o‘rniga yangi nomlar joriy etildi, jumladan: shirkat xo‘jaligi, dehqon xo‘jaligi va fermer uyushmasi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bu nomlarning har biri muayyan huquqiy maqomni anglatishi kerak edi, ammo amalda ularning farqini hech kim aniq ayta olmasdi. Shu sababli oddiy hayotda hali ham “kolxoz” va “sovxoz” atamalari qo‘llaniladi.

Ba’zi xo‘jaliklar birlashtirish yoki ajratish orqali kattalashdi yoki kichraydi (Ilkhamov 1998). 2000-yillarning boshidan boshlab, bozor iqtisodiyotiga o‘tish talablariga javoban, O‘zbekiston hukumati ayrim hududlarda odamlar uchun kollektiv xo‘jaliklardan chiqib, xususiy fermer xo‘jaliklari tashkil etish imkonini joriy etdi. Bu jarayon odatda shunday kechdi: yer olishni istagan fuqaro avvaliga mahalliy hokimiyatga ariza topshiradi. Keyin esa tuman hokimiyati va kolxoz vakillaridan tashkil topgan qo‘mita yer ajratish mezonlarini ishlab chiqishga harakat qiladi. Biroq yakuniy qaror har doimgidek tuman hokimining ixtiyorida qoladi (Sancak 2012).

Ko‘pchilik hollarda yerga ega bo‘lganlar ilgari eski tizimda muhim lavozimlarda ishlagan kishilar edi. Yangi qishloq tadbirkorlari — fermerlar deb ataluvchi bu guruh o‘rta va yirik dehqonchilik sektori negizini tashkil etishi kerak edi. Aksariyat fermerlar 10 dan 30 gektargacha yer oldilar. G‘arb davlatlariga qaraganda bu yer maydoni kichik tuyulishi mumkin, ammo bunday bo‘linish dehqonlar qo‘lida qolgan umumiy yer miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi — endilikda oddiy qishloq aholisi uchun deyarli yer qolmagan.

Shu tariqa, yangi mahalliy yer egalari sinfi paydo bo‘ldi. Ammo ular to‘liq ravishda tuman hokimlariga bog‘langan — sababi yer ularga xususiy mulk sifatida emas, balki o‘rta yoki uzoq muddatli ijaraga berilgan. Hokimlar fikricha, agar yer “to‘g‘ri ishlatilmasa”, u ijaraning muddati tugamasidan tortib olinishi mumkin (qarang: Ilkhamov 1998; Trevisani 2010; Sancak 2012).

Ishlab chiqarish va taqsimot jarayoni esa sovet davridagi kabi davom etmoqda. Viloyat va tuman hokimiyatlari orqali fermerlarga davlat rejasi tushiriladi — ular ajratilgan yerda ma’lum miqdorda paxta yetishtirishi shart. Bu paxta oldindan belgilangan narxda yaqin atrofdagi zavodga topshiriladi, ya’ni bozorda sotish huquqi yo‘q (Sancak 2012). G‘alla bo‘yicha esa fermerlar nazariy jihatdan ortiqcha hosilni bozor orqali sotishga haqli, biroq amalda tuman hokimiyati ko‘pincha bu hosilni ham belgilangan narxda qabul qilishga majburlaydi — bu orqali rejani bajara olmagan xo‘jaliklarning kamchiligini qoplashadi.

Fermerlar qo‘l ostida ishlovchi ishchilar — ya’ni sobiq kolxozchilar — hozirda katta xo‘jaliklarda yoki fermerga yollanma ishchi sifatida ishlaydilar. Asosiy farq shundaki, ular endi o‘z maoshlarini oylarlab kutishlari kerak — ba’zida esa umuman ololmaydilar. Ko‘pincha yagona naqd pul daromadi paxta terimiga to‘lanadigan haqdan iborat bo‘ladi. Biroq uzoq yillik kimyoviy o‘g‘itlash oqibatida paxta hosildorligi tobora kamaymoqda (Critchlow 1991: 66; Capisani 2000: 116f.). Ko‘plab ishchilar, aslida, yerda ishlash orqali faqat paxtadan so‘ng hosil oluvchi davrda kartoshka va sabzavot yetishtirish huquqiga (yarim rasmiy tarzda) ega bo‘lishni maqsad qiladilar. Bu mahsulotlar ularning o‘z ehtiyoji uchun xizmat qiladi, ortib qolganini esa mahalliy bozorlarda sotadilar (Sancak 2012).

Yana bir asosiy daromad manbai har bir oilaga ajratilgan xususiy tomorqa yerlaridan keladi. Bu yerlar ikki xil bo‘ladi: biri hovlidagi kichik bog‘, ikkinchisi esa qishloq tashqarisidagi qo‘shimcha dala. Rasmiy bayonotlarga ko‘ra, har bir xonadon o‘zini boqish uchun yetarli yerga ega bo‘lishi kerak. Ammo amalda, ayniqsa yangi tashkil topgan oilalarga ajratiladigan yer miqdori yildan-yilga kamayib bormoqda (Ilkhamov 1998; Sancak 2012).

Ushbu kichik dehqonchilik asosan kartoshka, sabzi, piyoz, ismaloq, karam va turli xil lavlagi navlarini yetishtirish atrofida aylanadi. Ko‘plab odamlar bug‘doy ekishni ham boshlagan, chunki sovet davrida unni do‘kondan sotib olish uyda ishlab chiqarishdan ancha arzonroq edi. Ammo hozir bu imkoniyat yo‘q.

Xususiy dehqonchilik ham davlat tizimiga juda bog‘liq, ayniqsa suv ta’minoti masalasida. Markaziy suv taqsimoti tizimi, avvalo, don va paxta rejalarini bajarishga qaratilgan. Shu bois tomorqa yerlar suv taqsimotining ustuvor ro‘yxatida emas. Biroq jamoatchilik noroziligini oldini olish uchun hukumat kamida ma’lum bir qismi aholi ehtiyoji uchun ajratilishi kerakligini biladi.

Shu sababli, ijtimoiyistik tizim barbod bo‘lganidan so‘ng, qishloq aholisi hayot darajasi keskin pasaydi. Masalan, 2002 yilda ishlayotganlar — o‘qituvchilar, shifokorlar — oyiga atigi 15–20 AQSh dollari maosh olgan, bu esa to‘rt kishilik oilaga hatto un sotib olishga ham yetmagan. Ustiga ustak, maoshlar ko‘p hollarda o‘z vaqtida to‘lanmagan. Pensiyalar ancha muntazam to‘langan bo‘lsa-da, 2004 yildan boshlab bu borada ham shikoyatlar ko‘paydi. Shunga qaramay, pensiyalar ko‘plab oilalar uchun yagona barqaror pul manbai bo‘lib qolgan. Aksariyat qishloq oilalari tomorqadan ortib qolgan mahsulotni bozor orqali sotish orqali tirikchilik qiladi, ammo bu daromad odatda asosiy ehtiyojlarni ham to‘liq qoplamaydi — to‘y va sunnat kabi muhim ijtimoiy tadbirlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Shuning uchun odamlar boshqa manbalarni izlaydi: qonuniy yoki yarim qonuniy yo‘llar orqali mollar boqish, mayda savdo qilish yoki paxtani yashirincha Qozog‘iston yoki Qirg‘izistonga olib o‘tib sotish kabi usullar orqali qo‘shimcha daromad olishadi (Kandiyoti 1998; Sancak 2012). Qishloq kontekstida katta miqdordagi savdo ahamiyatli emas — ko‘pchilik faqat bozorga ortiqcha mahsulot olib chiqadi. Kam sonli odamlar oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa tovarlar bilan faol savdo qiladi. So‘nggi yillarda esa eng muhim imkoniyatlardan biri mehnat migratsiyasi bo‘ldi — ko‘pchilik Rossiya va Qozog‘istonga borib ishlashni boshlagan (Reeves 2011, 2012).

O‘zbekistonda iqtisodiy ahvolning og‘irlashuvi — ko‘plab hududlarda ekologik inqiroz bilan yanada kuchaygani — davlatning legitimligiga jiddiy putur yetkazdi. Ahamiyatlisi shundaki, bu holat hali jiddiy etnik yoki ijtimoiy to‘qnashuvlarga olib kelgani yo‘q. Ammo ijtimoiy tarmoqlarning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan, bu esa bevosita bo‘lmasa-da, etnik munosabatlar tarkibiga ham ta’sir qilgan.

Muallif keyingi boblarda qanday qilib ekologik, iqtisodiy va boshqa omillar tanlangan to‘rt hududda etnik tarkibga ta’sir qilganini ko‘rsatishni maqsad qilgan. Bu kitobda qatiy sababiyat (causality) isbotlanmasa-da, tarixiy sharoitlar, ekologik holat va iqtisodiy tuzilmalarning xalqaro munosabatlar va farqlanish naqshlarining shakllanishiga muhim ta’sir qilgani aniq ko‘rsatiladi.