Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟ — ΑΛΕΞΗΣ ΚΑΡΠΟΥΖΟΣ

ΜΑΘΗΜΑ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ‘’Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Δεν έχουμε λόγια να μιλήσουμε για τον θάνατο γιατί ο θάνατος είναι αδιανόητος, άρα άρρητος. «Θέλουμε να το συζητήσουμε, αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να μείνουμε σιωπηλοί. (Médam *: σελ. 29) Απρόσιτος στη διάνοια, ο θάνατος δεν μπορεί να εξηγηθεί. Τώρα, «για ό,τι δεν μπορεί να μιλήσει κανείς, πρέπει να μείνει σιωπηλός», λέει ο Wittgenstein * στην αρχή της Λογικής-Φιλοσοφικής Πραγματείας του. Έτσι, ο Βιεννέζος φιλόσοφος υποθέτει την ατελή οποιουδήποτε ανθρώπινου λόγου ή το όριο κάθε ορθολογικής προσέγγισης. Δεν μπορεί κανείς να χτίσει μια κατασκευή νοημοσύνης στο κενό.

Κι όμως, ο θάνατος κατοικεί στα ζωντανά σαν τη σκιά τους. Κι αν ο θάνατος δεν είναι τίποτα, μπορεί να είναι καλός; Αν εκτιμώ τόσο πολύ τη ζωή και αν ο θάνατος είναι η καταστροφή της ζωής, δεν είναι κακό από μόνο του; Ας σταματήσουμε τα ερωτήματά μας και, από τα βάθη του χρόνου, ας μας έρθουν οι απόηχοι της σκέψης του Ηράκλειτου της Εφέσου, από την οποία μόνο λίγα θραύσματα σώθηκαν και είναι διάσπαρτα στα έργα των αρχαίων και των σύγχρονων. Ποιες λέξεις για το θάνατο μας έχει δώσει ως κληρονομιά, που πιθανόν να μας διαφωτίσουν και να τονώσουν την επιδίωξη του στοχασμού μας για τον θάνατο;

Μόλις γεννηθούν, θέλουν να ζήσουν και να υποστούν το πεπρωμένο του θανάτου ή μάλλον να βρουν ανάπαυση, και αφήνουν πίσω τους παιδιά, πεπρωμένα θανάτου να γεννηθούν (ΔΚ 20)*.

Ο Ηράκλειτος δεν ήταν ευγενικός με τους συγχρόνους του. Πολλοί άντρες, σκέφτηκε, δεν θέλουν να κάνουν τίποτα με τη ζωή τους απλώς να την υπομείνουν. Σκέφτονται μόνο να βρουν ανάπαυση στη ζωή πριν τη βρουν στο θάνατο. Ζουν τη ζωή τους και δέχονται τον θάνατό τους σαν να κοιμούνται. Μετά γεννούν γενιές κοιμωμένων ανθρώπων. Μισοί ζωντανοί, μισοί πεθαίνουν (Bolack-Wismann: σελ. 109). Τώρα, για τον σοφό της Εφέσου, η ζωή είναι πραγματικά ζωή μόνο με το να είναι κάτι άλλο από τη ζωή. Πράγματι, από τη γέννηση, το παιδί του άνδρα και της γυναίκας αντιμετωπίζει έναν μόνο δρόμο, αλλά αυτός πηγαίνει προς δύο κατευθύνσεις: προς τα κάτω ή προς το λιγότερο ον και προς τα πάνω ή προς το περισσότερο ον (Bernard: σ. 216). Κάθε δοκιμασία ύπαρξης είναι ένα γεγονός στο οποίο κάποιος βιώνει πόνο, βάσανα, χωρισμός ή πένθος. Από φόβο να έχουμε αυτό το είδος εμπειρίας θανάτου, μπορούμε να επιλέξουμε την καθοδική πορεία, την οδό της απόσυρσης, της φυγής, της ακινησίας ή της αδράνειας. Από την άλλη, μπορούμε να επιλέξουμε το ανοδικό μονοπάτι και να αναλάβουμε ελεύθερα τις χαρές και τις λύπες της ζωής, βυθίζοντας τα δόντια μας στη ζωή απολαμβάνοντας τη και εισπνέοντας τις μυρωδιές της, ακόμα κι αν η ανάβαση είναι εξαντλητική και αν μας κάνει να νιώθουμε άσχημα. βλ. όλα τα χρώματα. Από εκεί και πέρα, η ζωή δεν είναι βαρετή, αλλά συναρπαστική και επικίνδυνη. Ο θάνατος είναι έτσι η αρχή του πολιτισμού και γίνεται η ίδια η πηγή της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Μπορούμε να επιλέξουμε την ανοδική πορεία και να αναλάβουμε ελεύθερα τις χαρές και τις λύπες της ζωής, βυθίζοντας τα δόντια μας στη ζωή, απολαμβάνοντας τη και εισπνέοντας τις μυρωδιές της, ακόμα κι αν η ανάβαση είναι εξαντλητική και αν μας κάνει να τη βλέπουμε όλα τα χρώματα. Από εκεί και πέρα, η ζωή δεν είναι βαρετή, αλλά συναρπαστική και επικίνδυνη. Ο θάνατος είναι έτσι η αρχή του πολιτισμού και γίνεται η ίδια η πηγή της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Μπορούμε να επιλέξουμε την ανοδική πορεία και να αναλάβουμε ελεύθερα τις χαρές και τις λύπες της ζωής, βυθίζοντας τα δόντια μας στη ζωή, απολαμβάνοντας τη και εισπνέοντας τις μυρωδιές της, ακόμα κι αν η ανάβαση είναι εξαντλητική και αν μας κάνει να τη βλέπουμε όλα τα χρώματα. Από εκεί και πέρα, η ζωή δεν είναι βαρετή, αλλά συναρπαστική και επικίνδυνη. Ο θάνατος είναι έτσι η αρχή του πολιτισμού και γίνεται η ίδια η πηγή της ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Ο θάνατος είναι ό,τι βλέπουμε, ξύπνιοι, και ό,τι βλέπουμε όταν κοιμόμαστε, κοιμόμαστε (DK 21).

Ο Ηράκλειτος κατηγορεί τους ανθρώπους για την τύφλωσή τους. Ακριβώς όπως στον ύπνο, όπου βλέπουμε μόνο φευγαλέα όνειρα, η όρασή μας μπορεί να είναι παραπλανητική ακόμα και όταν παίρνουμε ενεργό μέρος σε κοσμικές υποθέσεις. Μπορούμε να ρίξουμε τους εαυτούς μας αδιάκοπα σε μια απεριόριστη βιασύνη, να αναλώσουμε τον εαυτό μας χωρίς να υπολογίζουμε το κόστος, να βυθιστούμε, σώμα και ψυχή, στην κολασμένη σπείρα της παραγωγικότητας και της κατανάλωσης, στον ξέφρενο αγώνα του ανταγωνισμού, στην αναζήτηση για κατοχή και δύναμη. Είναι αυτή η συγκεκριμένη μορφή φόβου για το θάνατο που είναι ειδική για τη σύγχρονη κουλτούρα της έκτακτης ανάγκης. Εμείς, οι άνθρωποι του εικοστού πρώτου αιώνα, αφήνουμε τον εαυτό μας να νανουρίζεται από την επιδίωξη της παράστασης και της εμφάνισης, από τις ομιλίες της ψεύτικης πολιτικής, από άμεσες και βραχυπρόθεσμες ενέργειες χωρίς προοπτική. Τότε μας λείπει η παρουσία ενός αφυπνισμένου μυαλού στον υψηλότερο βαθμό. Δεν αρκεί να βλέπεις με τα μάτια ή να ακούς με τα αυτιά, πρέπει να ξέρεις πώς να κοιτάζεις και να ακούς με νοημοσύνη πρόθυμη για νόημα και ικανή να ανακαλύψει τον κόμπο των πραγμάτων όπου τέμνονται και ενώνονται τα αντίθετα, ζωή και θάνατος, φως και σκοτάδι, νύχτα και μέρα.

Τους νεκρούς που σκότωσε ο Άρης, οι θεοί και οι άνθρωποι τους τιμούν (ΔΚ 24).

Ο Άρης είναι ο Έλληνας θεός του πολέμου* Στην ομηρική γλώσσα, οι νεκροί που σκότωσε ο Άρης είναι οι μαχητές που πέθαναν στο πεδίο της μάχης. Στη μυθική φαντασία, η μόνη μορφή δόξας που μπορούν να περιμένουν οι άνθρωποι από θεούς και ανθρώπους είναι αυτή του ηρωικού θανάτου. Ωστόσο, στα μάτια του Ηράκλειτου, στη γενναιότητά τους και στον λόγο τους, οι μαχητές βλέπουν μόνο τη μία πλευρά των πραγμάτων, τη δεξιά πλευρά και όχι την άλλη πλευρά. Δεν φαίνεται να συνειδητοποιούν ότι η ίδια τιμή απονέμεται σε μαχητές της αντίπαλης πλευράς, σε όσους υπερασπίζονται έναν σκοπό και συμφέροντα αντίθετα με τα δικά τους. Λόγω της έλλειψης σωστής αντίληψης των πραγμάτων, κοιμούνται, ακόμα κι αν είναι αποτελεσματικοί στη μάχη. Είναι με ασυνείδητο τρόπο που συμμορφώνονται με τον μεγάλο νόμο της ενότητας των αντιθέτων. Κουνούν τη δόξα τους, αλλά ξεχνούν ότι η αλήθεια και η δικαιοσύνη δεν ανήκουν σε μια πλευρά. Ο άξονας του καλού και του κακού διασχίζει τη γραμμή των στρατιωτικών θέσεων και τα σύνορα των χωρών που βρίσκονται σε πόλεμο.

Σε πιο καταστροφικές μοίρες, παραδίδονται περισσότερα μερίδια ζωής (DK 25).

Προκειμένου να υποστηρίξει την πίστη του σε μια θεία ανταμοιβή για όσους υπέφεραν στη ζωή του, ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια αναφέρει και τον Ηράκλειτο και τον Αισχύλο. Ο τελευταίος είπε: «Σε αυτόν που εργάζεται, οι θεοί οφείλουν την αμοιβή του μόχθου: τη δόξα». (Pradeau: σελ.184) Κι όμως ο λόγος του Ηράκλειτου δεν είναι εσχατολογικής τάξης, αλλά λόγος για αυτή τη γη. Όταν ένα ον είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τον θάνατο, παρόν στη ζωή του, θα έχει ως ανταμοιβή μια πιο εξυψωμένη ζωή και έναν πιο ένδοξο θάνατο. Στο βαθμό που είμαστε έτοιμοι να βιώνουμε το θάνατό μας κάθε μέρα, θα βρεθούμε έτοιμοι να τον δώσουμε αποτελεσματικά όταν προκύψει μια κρίσιμη κατάσταση. Η καθημερινή συχνότητα του θανάτου θα τον κρατήσει σε εγρήγορση για το νόημα των πραγμάτων της ζωής και των πολλαπλών αντιθέτων που τα διασταυρώνουν (Ramnoux: σελ.111). Εκτός, το μεγαλείο ενός ανθρώπου θα επιβεβαιωθεί πιο συγκεκριμένα στο τέλος της ζωής του, λόγω της αρχοντιάς μιας ζωής, μπορεί κανείς να κρίνει μόνο εκ των υστέρων. Αρκεί να πούμε ότι η πραγματική αριστοκρατία δεν βασίζεται στη γέννηση, αλλά στον τρόπο ζωής και θανάτου ενός ανθρώπου (Conche: σ.128).

Ο άντρας τη νύχτα ανάβει ένα φως. πέθανε για τον εαυτό του, τα μάτια του κλειστά. Αν και ζωντανός, αγγίζει, με τα μάτια κλειστά και κοιμισμένο, ό,τι είναι νεκρό. αν και ξύπνιος, αγγίζει ό,τι κοιμάται (ΔΚ 26).

Αυτή η νεφελώδης δήλωση εμφανίζει πολλά συνώνυμα όπως το να αγγίζεις τον νεκρό, να αγγίζεις αυτό που κοιμάται, τα μάτια κλειστά, να κοιμάσαι για να υποδηλώνει έναν μερικό θάνατο: να είσαι σαν νεκρός, να είσαι ακίνητος ή αδρανής. Είτε ονειρεύεται είτε όχι, ο κοιμώμενος είναι μερικός θάνατος. Σε αυτόν συνυπάρχουν ζωή και θάνατος. Αυτός που περπατά σαν υπνοβάτης αγνοώντας τα μείζονα ζητήματα της ύπαρξής του, της κοινωνίας του ή της ανθρωπότητας συνολικά, ενώ είναι ζωντανός, απουσιάζει από την ίδια του τη ζωή (Conche: σ.365-366). Το ύψος του χλευασμού, ανακατεύεται τη νύχτα και ενθουσιάζεται, τρέχει από δεξιά προς τα αριστερά για να υπηρετήσει τις φιλοδοξίες του, αλλά το κερί του δεν ανάβει ή δεν ανάβει! Ένας μεγάλος φάρος με ένα μικρό φως! Από την άλλη, υπάρχουν άντρες και γυναίκες των οποίων το κριτικό πνεύμα βρίσκεται συνεχώς σε εγρήγορση. Δεν μπορείς να τους πεις ιστορίες. Αναζητώντας την αλήθεια, δεν αρκούνται στα ψωμιά και τα παιχνίδια που τους προσφέρει η κοινωνία για να τους κάνει υπάκουους πολίτες. Οι απλοί θνητοί κοιμούνται και ονειρεύονται με τα μάτια ανοιχτά. Γλιστράει από το ξύπνιο όνειρο στο όνειρο του ύπνου και από το όνειρο στον ύπνο στο τίποτα. Ο Κλήμης της Αλεξάνδρειας χρησιμοποιεί το ΔΚ 26 για να μας υπενθυμίσει ότι ο Κύριος ζητά από τους ανθρώπους να είναι συνεχώς σε εγρήγορση (Pradeau: p.177). Σύμφωνα με τον ίδιο, η επαγρύπνηση είναι μια ιδιαίτερη διάθεση, η ικανότητα να διακρίνεις το εσωτερικό νόημα των πραγμάτων στη ζωή, να ανακαλύψεις τη σχέση μεταξύ των πολλαπλών αντιθέτων που συνθέτουν την ύπαρξη. Ο Κλήμης της Αλεξάνδρειας χρησιμοποιεί το ΔΚ 26 για να μας υπενθυμίσει ότι ο Κύριος ζητά από τους ανθρώπους να είναι συνεχώς σε εγρήγορση (Pradeau: p.177). Σύμφωνα με τον ίδιο, η επαγρύπνηση είναι μια ιδιαίτερη διάθεση, η ικανότητα να διακρίνεις το εσωτερικό νόημα των πραγμάτων στη ζωή, να ανακαλύψεις τη σχέση μεταξύ των πολλαπλών αντιθέτων που συνθέτουν την ύπαρξη. Ο Κλήμης της Αλεξάνδρειας χρησιμοποιεί το ΔΚ 26 για να μας υπενθυμίσει ότι ο Κύριος ζητά από τους ανθρώπους να είναι συνεχώς σε εγρήγορση (Pradeau: p.177). Σύμφωνα με τον ίδιο, η επαγρύπνηση είναι μια ιδιαίτερη διάθεση, η ικανότητα να διακρίνεις το εσωτερικό νόημα των πραγμάτων στη ζωή, να ανακαλύψεις τη σχέση μεταξύ των πολλαπλών αντιθέτων που συνθέτουν την ύπαρξη.

Αυτό που περιμένει τους ανθρώπους μετά το θάνατο δεν μπορούν ούτε να ελπίζουν ούτε καν να φανταστούν (ΔΚ 27).

Θάνατος, αυτός ο μεγάλος άγνωστος! Ο Ηράκλειτος ομολογεί τον αγνωστικισμό του μπροστά στο θάνατο. Εάν δεν μας αποκαλυφθούν ο χρόνος και οι συνθήκες του θανάτου μας, ούτε μπορούμε να περιμένουμε τίποτα για το πώς πεθάναμε. Ακόμα κι αν κάποιος πιστεύει στην επιβίωση, δεν το ξέρει σίγουρα. Το μόνο ελπίζει. Η πιο διαδεδομένη ελπίδα είναι αυτή της αθανασίας της ψυχής, αλλά ο Ηράκλειτος είναι της άποψης ότι οι ψυχές πεθαίνουν. Η ανάσα του ανθρώπου σβήνει και ο άνθρωπος βρίσκεται σε κατάσταση πτώματος. Η ψυχική φωτιά συγχωνεύεται με την αιώνια φωτιά, η προσωπική ζωή συγχωνεύεται στην κοσμική ζωή (Bernard: σ.217· Conche: σ.367-368· Pradeau: σ.292). Οι άνθρωποι κάνουν λάθος που θέλουν να φαντάζονται τι τους περιμένει, γιατί αυτό που τους περιμένει δεν μπορεί να αναπαρασταθεί. Ο Ηράκλειτος μας προσφέρει έναν τρόπο να είμαστε για αυτή τη ζωή, απογυμνωμένος από φαντασιώσεις, μια νηφάλια πνευματικότητα για τους ενήλικες: να ζεις ξύπνιος κοιτάζοντας τον θάνατο κατάματα, να είσαι διαθέσιμος σε ηρωικές περιπτώσεις όπως το τόξο που απλώνεται προς τον στόχο, ένας στόχος που δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα (Ramnoux: σ. 134-135). Αυτό το απόσπασμα θυμίζει ένα άλλο: «Αν δεν περιμένει κανείς το απροσδόκητο, δεν θα το βρει, γιατί είναι δύσκολο να το βρει» (ΔΚ 18). Ο Ηράκλειτος μας προτρέπει σε μια ποιοτική διαφορά στον τρόπο ελπίδας μας. Συνίσταται στην εξερεύνηση στα βάθη της φύσης όλων των πραγμάτων. Αυτή η ελπίδα θα απαιτήσει από το βλέμμα μας μια αλλαγή οπτικής γωνίας για να ανακαλύψουμε τι κρύβεται πίσω από όλα τα πράγματα και να αποκαλύψουμε όσα γεγονότα και όντα κρύβουν. Ελπίζουμε λοιπόν να φτάσουμε στα ανείπωτα και στα μεταξύ τους, δηλαδή σε αυτά που κρύβουν και αποκαλύπτουν ανάμεσα στις γραμμές. ΕΤΣΙ, θα συνειδητοποιήσουμε ότι, στο καθημερινό παρόν όλων των πραγμάτων, η χαρά δεν είναι χωρίς πόνο, ούτε καλό χωρίς κακό, ούτε φως χωρίς σκοτάδι, ούτε μέρα χωρίς νύχτα. Και αντίστροφα! Ο θάνατος δεν περνά χωρίς γέννηση, ούτε η σύγκρουση χωρίς τη συμφιλίωση, ούτε η σιωπή χωρίς τη φωνή, ούτε η λήθη χωρίς τη μνήμη. Είναι το φιλοσοφικό ή μυστικιστικό μονοπάτι, η αναζήτηση μιας υπαρξιακής αλήθειας, αυτή του αέναου γίγνεσθαι όλων των πραγμάτων και της ενότητας των αντιθέτων (Conche: σ.245-247).

Θνητοί αθάνατοι, αθάνατοι θνητοί: ζώντας τον θάνατο εκείνων, πεθάνοντας τη ζωή εκείνων (DK 62).

Οι θεοί χρειάζονται θάνατο για να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ως αθάνατο. Τελικά, είναι μόνο μη θνητοί, δεν κινδυνεύουν να πεθάνουν. Ο θάνατος είναι μόνο ο θάνατος των άλλων και δεν θα είναι ποτέ δικός τους. Ως εκ τούτου, του θανάτου δεν έχουν προσωπική εμπειρία. Δυστυχισμένοι οι θεοί, γιατί δεν ξέρουν πώς να πεθάνουν! Είναι μόνο θνητοί που έχουν αρνηθεί: «σκέφτεται κανείς έναν θεό μόνο με το να σκέφτεται πρώτα έναν θνητό και να του προσθέτει μια άρνηση» (Conche: σ.370-371). Ωστόσο, αν οι θεοί είναι ικανοποιημένοι με την τύχη τους ως αθάνατα όντα, είναι πολύ διαφορετικό με τους ανθρώπους, γιατί αντί να συλλάβουν τη ζωή τους ως μια ζωή που δεν μπορεί να μην πεθάνει, επιθυμούν μια ζωή που δεν μπορεί να πεθάνει. Δυσκολεύονται να θρηνήσουν μια ζωή που δεν θα τελειώσει. Ωστόσο, το λάθος τους είναι να παρεξηγήσουν την ενότητα δύο αδιαχώριστων αντιθέτων: Ο θάνατος ανήκει σε όλη τη ζωή ως προς το αντίθετό της. Η εναλλασσόμενη κίνηση των κυμάτων μεταφέρει τη ζωή μας από το κρύο στη ζέστη, από τα ανθισμένα λουλούδια στα φύλλα που πέφτουν, από τη χαρά στη λύπη, από τη λύπη στη γοητεία, από τη μοναξιά στην αγάπη, από την κραυγή της εξέγερσης στο τραγούδι της ελευθερίας.

Ξεσηκωθείτε ενάντια σε αυτό που υπάρχει και γίνετε άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών (DK 63) .

Στα μάτια του Ιππόλυτου της Ρώμης, αυτό το απόσπασμα αναφέρει την ανάσταση της σάρκας. Ωστόσο, η σημασία του δεν μπορεί να είναι εσχατολογική. Ο Ηράκλειτος απλώς υποστηρίζει ότι ακούγοντας τον λόγο ή τον αληθινό λόγο –τον δικό του– μπορεί να φωτίσει τους ζωντανούς — τους συγχρόνους του. Μεταξύ των ζωντανών, κάποιοι ασκούν το ρόλο των κηδεμόνων και των αφυπνισμένων συνειδήσεων προς τους συνανθρώπους τους (Pradeau: σελ.304). Έτσι προκύπτει η λειτουργία του φιλοσόφου, αυτού που λέει την αλήθεια και στον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να εμπιστευτούν. Εν μέσω κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών, που θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλειά τους, ο αληθινός λόγος –όπως αυτός του Ηράκλειτου– τους διδάσκει ότι ο κόσμος διατηρείται σε ισορροπία από την αλληλεπίδραση διαδοχικών μετασχηματισμών και αντίθετων δυνάμεων. Στα ίδια ποτάμια μπαίνουν, πάντα νέα νερά τους προσβάλλουν (DK 12). Όλα ρέουν, όλα συνεχίζουν να ρέουν απεριόριστα, χωρίς τέλος και χωρίς επιστροφή. Οι ερχομοί και οι φεύγες του ήλιου και της σελήνης, της γέννησης και του θανάτου σημειώνουν τις ερχομούς και τις φεύγες μας. Αλλά όλα αυτά τα αντίθετα είναι αδιαχώριστα, όπως και οι ζωντανοί που είναι μελλοντικοί νεκροί και οι νεκροί που είναι πρώην ζωντανοί (Conche: σ.134).

Η ζωή και ο θάνατος είναι ένα και το αυτό. Ομοίως, η εγρήγορση και ο ύπνος, τα νιάτα και τα γηρατειά. επειδή η πρώτη από αυτές τις καταστάσεις έγινε η δεύτερη και η δεύτερη, αντίστροφα, έγινε η πρώτη (DK 88).

Αναφερόμενος στον Ηράκλειτο, ο Πλούταρχος* προτρέπει τους συγχρόνους του να μην στενοχωριούνται από τον επικείμενο θάνατο του ίδιου τους, γιατί είναι εγγεγραμμένο στη ζωή τους ως αναπόφευκτη αναγκαιότητα. Όπως, με τον ίδιο πηλό, ένας αγγειοπλάστης μπορεί να μοντελοποιήσει φιγούρες ζωντανών όντων και να τα καταστρέψει κατά βούληση, και μετά να ξαναμοντελοποιήσει άλλους για να τα καταστρέψει αργότερα, έτσι και ο χρόνος, με το ίδιο υλικό, έκανε τους προγόνους μας και μετά τους εξαφάνισε για να δημιουργήσει τους γονείς μας, μετά τους εαυτούς μας και τους άλλους ανθρώπους που θα εξαφανιστούν με τη σειρά τους, σε έναν άπειρο κύκλο. Το ποτάμι των γενεών κυλά αέναα χωρίς να σταματά ποτέ (Pradeau: σελ.122). Ο ζωντανός θα είναι νεκρός, ο νεκρός ήταν ζωντανός. Υπάρχουν μόνο νεκροί επειδή υπήρχαν ζωντανοί άνθρωποι, και υπάρχουν μόνο ζωντανοί επειδή υπήρχαν άλλοι ζωντανοί άνθρωποι. Δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς να πεθάνουμε. Η σκέψη της ζωής είναι δυνατή μόνο μέσω της σκέψης του θανάτου και το αντίστροφο. Αυτός που κοιμάται θα ξυπνήσει και αυτός που παρακολουθεί θα κοιμηθεί. Ο νέος είναι ένας μελλοντικός γέροντας, ενώ ο παλιός είναι ένας πρώην νέος. Έτσι, το παγκόσμιο γίγνεσθαι είναι μια αδιάκοπη αλυσίδα αυτού που εμφανίζεται και εξαφανίζεται, αυτού που ζει και πεθαίνει (Conche: σ.372-376). «Συγκεντρώνοντας όλες αυτές τις περικοπές στο χρόνο (αυτές τις διακοπτόμενες ζωές), κατασκευάζουμε έναν χρόνο χωρίς περικοπές. Φτάνουμε να συλλάβουμε τη μη περικοπή του χρόνου. Και ακόμη περισσότερο: μεταδίδοντας στους απογόνους, την επιταγή της λατρείας των προγόνων, συνεχίζει κανείς αυτή την κατασκευή του αδιάκοπου από το διακοπτόμενο — της αθανασίας από τη θνητότητα» (Médam: σ.38). ενώ ο γέρος είναι γέρος νέος. Έτσι, το παγκόσμιο γίγνεσθαι είναι μια αδιάκοπη αλυσίδα αυτού που εμφανίζεται και εξαφανίζεται, αυτού που ζει και πεθαίνει (Conche: σ.372-376). «Συγκεντρώνοντας όλες αυτές τις περικοπές στο χρόνο (αυτές τις διακοπτόμενες ζωές), κατασκευάζουμε έναν χρόνο χωρίς περικοπές. Φτάνουμε να συλλάβουμε τη μη περικοπή του χρόνου. Και ακόμη περισσότερο: μεταδίδοντας στους απογόνους, την επιταγή της λατρείας των προγόνων, συνεχίζει κανείς αυτή την κατασκευή του αδιάκοπου από το διακοπτόμενο — της αθανασίας από τη θνητότητα» (Médam: σ.38). ενώ ο γέρος είναι γέρος νέος. Έτσι, το παγκόσμιο γίγνεσθαι είναι μια αδιάκοπη αλυσίδα αυτού που εμφανίζεται και εξαφανίζεται, αυτού που ζει και πεθαίνει (Conche: σ.372-376). «Συγκεντρώνοντας όλες αυτές τις περικοπές στο χρόνο (αυτές τις διακοπτόμενες ζωές), κατασκευάζουμε έναν χρόνο χωρίς περικοπές. Φτάνουμε να συλλάβουμε τη μη περικοπή του χρόνου. Και ακόμη περισσότερο: μεταδίδοντας στους απογόνους, την επιταγή της λατρείας των προγόνων, συνεχίζει κανείς αυτή την κατασκευή του αδιάκοπου από το διακοπτόμενο — της αθανασίας από τη θνητότητα» (Médam: σ.38).

* Ακολουθούμε την ταξινόμηση που έκανε ο Diels και συνεχίστηκε από τον Kranz (DK) στο Diels, H. and W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker , (Τα θραύσματα των Προσωκρατικών), Zürich, Weidmann, 1985 (1903).

Βιβλιογραφία

BERNARD, J.-P., The universe of Heraclitus , Belin, “The extreme contemporary”, 1998.

BOLLACK, J. and H. WISMANN, Heraclitus or separation, Paris, Les Editons de Minuit, “The common sense”, 1972.

CONCHE, M., Héraclite. Fragments, Text formed, μετάφραση και σχολιασμός Marcel Conche, Paris, PUF, “Épiméthée”, 1986.

MÉDAM, A., L'état des lieux par ciel variable. Κοιτάζοντας τον εαυτό και τον κόσμο , Μόντρεαλ, Liber, 2007.

PRADEAU, J.-F., Héraclite, Fragments (Quotations and testimonials), μετάφραση και παρουσίαση Jean-François Pradeau, Paris, GF Flammarion, 2002.

RAMNOUX, C., Héraclite or the man between things and words , Paris, Les Belles Lettres, 1968.